Sakprosa

Øyvind Østerud:

Geopolitikk.
En nøkkel til stormaktspolitikken

Dreyer

Geopolitikk søkjer å forklare åtferda til statar og statsleiarar ut frå geografiske forhold. Øyvind Østerud, professor i statsvitskap ved Universitetet i Oslo og ein av Noregs mest allsidige veteranar i norsk samfunnsvitskap, har vore oppteken av geopolitikk i ein mannsalder. No har han skrive ei lita innføringsbok om emnet.

Denne læra er oppteken av ressursar, teknologi og lange historiske liner. Geopolitisk analyse legg vekt på korleis ressursane og klimaet som eit land er tildelt frå naturens side, formar samfunnet og økonomien til folket som bur der, korleis geografisk plassering legg til rette for transport, interesser, kultur og utsyn i eit folk, og korleis eit folk kan utvikle reiskapar og organisasjonsformer som endrar livsvilkåra deira – og korleis slike endringar skaper ringverknader i nabolaget: dei får andre folk til å reagere med samarbeid eller med frykt og motstand. Fyrst og fremst er geopolitikk eit studium av interessene til stormakter og dei lange linene i rivaliseringa mellom dei.

Geopolitikk var lenge uglesett. Tilnærminga var politisk ukorrekt i etterkrigstida. Men ho fekk ein renessanse etter at Sovjetunionen kollapsa, og etter at Kina stod fram som USAs viktigaste rival, både økonomisk, politisk og militært.

Barn av imperialismen

Læra var opphavleg eit barn av imperialismen. Geopolitisk analyse oppstod på slutten av 1800-talet blant ekspanderande stormakter i Vest. I Europa vart faget drive fram av britar og franskmenn som søkte å utvide og tryggje kolonivelda sine. I Nord-Amerika kom ein av geopolitikkens viktigaste impulsar på ei tid då USA var i kraftig endring av politisk integrasjon og økonomisk utvikling – og av draumar om å vere ei siviliserande stormakt i verda.

Eit av dei tidlegaste bidraga til geopolitikken blei utvikla av den amerikanske sjøoffiseren Alfred T. Mahan på 1870- og 1880-talet. Ideane hans inspirerte deretter europeiske akademikarar – og særleg geografane i kolonimaktene, som var redd for at faget deira skulle forfalle til eit reint kartografisk handverk, og som prøvde å gjere geografifaget til ein politisk relevant samfunnsvitskap.

Dei tre fyrste kapitla i boka er akademiske perler. Dei er korte og konsise presentasjonar av geopolitikkens natur og historie. Det fyrste kapittelet viser korleis ideane til Mahan inspirerte geografar frå mellom anna Storbritannia (som Halford J. Mackinder) og Tyskland (som Friedrich Ratzel og Karl Haushofer). Og at det var ein svenske (Rudolf Kjellén) som laga ordet «geopolitikk» rundt hundreårsskiftet. Andre kapittel viser at desse tidlege tenkjarane var prega av sosialdarwinistisk tankegods, og at ideane vart omfamna av tyske nasjonalistar i mellomkrigstida. Tredje kapittel syner korleis dette var med på å sverte ryktet til geopolitikken i vestlege land i åra etter krigen. Med Frankrike som eit viktig unnatak.

Østerud er godt kjend med den franske litteraturen og trekkjer på forfattarar som Yves Lacoste og Raymond Aron. Dette fører argumentasjonen hans ut over dei vanlege angloamerikanske diskusjonane. Det medverkar òg til at Østerud nyttar ein romsleg definisjon av geopolitikk, ein definisjon som trekkjer storstrategiske praktikantar som George F. Kennan og Henry Kissinger inn i feltet. Og som gjer Østerud i stand til å syne at geopolitikken fekk ein renessanse etter den kalde krigens slutt – ikkje minst i Russland, der Vladimir Putin, i dei fyrste åra sine ved makta, var påverka av nasjonalistiske geopolitikarar som Alexander Dugin.

Boka skifter gir midt i. Kapitla 4, 5 og 6 tek føre ein geografiske region: Midtausten, Arktis og Europa. Her støyter Østerud på vanskar. For sjølv om geografien er den same over tid, endrar geografiens politiske meining seg. Det er få direkte tips å hente hjå Mahan og Mackinder om politikk i det 21. hundreåret. Dermed må ein forfattar tolke ut frå nokre få, generelle retningsliner. Dette gjeld særleg for «Midtausten», for denne politiske regionen fanst ikkje då dei store klassikarane vart skrivne. Det var fyrst då verdskrigen slutta i 1919, at Midtausten voks fram; han blei til i ruinane etter det osmanske riket. Sidan har den teknologiske utviklinga endra både Midtausten og Europa; ho har knytt dei to regionane saman i innbyrdes avhengnad mellom produsentar og konsumentar av olje.

Viktig analyseramme

Geopolitikk er dermed ingen fullt utvikla teori om internasjonal politikk. Men Østerud viser at geopolitikk er ei viktig analyseramme – ein nøkkel til storpolitikken, som det heiter i undertittelen på boka. Det gjeld òg for dei storpolitiske endringane i vår eiga travle tid.

Mot slutten løftar Østerud fram tre faktorar frå denne analyseramma. Dei har gjentekne gonger ført med seg endring i menneskets politiske historie: energi, klima og pandemiar. Dette kapittelet er endå ei lita perle. Det er kort, men rikt. Og det tek føre seg dei lange linene i historia. Det minner om at mennesket alltid har søkt å sikre kjelder til varme og energi. At samfunnet deira er forma av klimaet der dei bur, men òg at menneskets aktivitetar endrar både bustad og klima. Og at bølgjer av pest, influensa og andre sjukdomar fleire gonger har vaska over verda og ført til store endringar i maktfordeling og sosial organisasjon. Energikriser, klimaendring og covid-19 er vår tids variasjonar over kjende tema.

Torbjørn L. Knutsen

Torbjørn L. Knutsen er professor ved Noregs teknisk-vitskaplege universitet – NTNU.