Lyrikk

Sapfo :

Fragment

Gjendikta frå gamalgresk av Per Esben Myren-Svelstad
Gyldendal 2021

Vi kjenner berre eitt fullstendig dikt av Sapfo, resten er fragment. Nokre av dei er nær komplette, men dei fleste er berre lausrivne ord eller uttrykk, som vi kjenner anten fordi dei vert siterte hjå andre antikke forfattarar, eller fordi dei er funne på papyrusfragment under arkeologiske utgravingar. Slik er det òg med dei andre store lyrikarane frå det vi kallar arkaisk tid, altså 600- og 500-talet f.Kr.

Lyrisk

Dette var lyrikkens tidsalder i Hellas. Gresk vart eit skriftspråk på 700-talet, og frå den tidlegaste tida har vi dei store forteljande dikta til Homer og Hesiod, men etter dei kjem lyrikken, med korte dikt der diktaren uttrykker si eiga, subjektive oppleving av verda og gjerne argumenterer for ulike politiske eller filosofiske syn.

Denne lyrikken var ein munnleg kunstart, ho skulla syngjast til akkompagnement frå strengeinstrumentet lyre, derav namnet lyrikk. Då tradisjonen for framføring tok slutt seinare i antikken, vart det òg liten interesse for songtekstane, og difor er det berre nokre få av dei som har overlevd.

Trass i dette har Sapfo alltid vore høgt anerkjend. Platon kalla henne den tiande muse, seinare vart ho rekna med i lista over dei ni store lyrikarane, og i det anonyme skriftet Om det sublime er eit av dikta hennar nytta som døme på sublim kunst. Andre kalla stilen hennar «glatt» og «polert». For grekarane var dette honnørord. Den språklege forma er tilsynelatande enkel og likefram, men dikta er raffinerte og ironiske, meininga ligg i fleire lag og er ikkje alltid lett å bli klok på.

Lesbisk

Slik er det også med Sapfo sjølv. Vi kan ikkje rekne med at den Sapfo vi møter i dikta, er identisk med Sapfo som historisk person. Vi kan forsøke å rekonstruere sosiale kontekstar både for det som skjer i dikta og for Sapfo sjølv, men materialet er forvirrande, og konklusjonane sprikar.

Sapfo skriv om lengt og attrå etter andre, namngjevne kvinner, men trass i dette er det først ganske seint i antikken det vert eit tema at ho var lesbisk i vår forstand av ordet. I den athenske komedien er det derimot ein særs heterofil Sapfo vi møter, og verbet lesbiazein tyder å utføre oralsex på ein mann.

Dette er eit ord Sapfo sjølv ikkje nyttar, og vi finn i det heile ikkje explicit lyrics hjå Sapfo. Tolkingane av den sosiale konteksten Sapfo dikta i, har difor spent vidt, frå prestinne, pensjonatskulelærar og bryllaupssongar til seksualundervisar og horemamma: Namna på dei kvinnene ho talar til og om i dikta sine, er ikkje vanlege greske jentenamn, men typiske horenamn.

I innleiinga gjev Myren-Svelstad eit kort og konsist oversyn over denne debatten, og han syner til nokre av dei mest aktuelle innlegga. Slik gjer han det lett for lesaren å setje seg djupare inn i stoffet. Fotnotar undervegs og eit namneregister til slutt gjev god hjelp i lesinga. Alle sitat frå Sapfo sjølv er tekne med, men dei såkalla testimonia, altså antikke vitnesbyrd om Sapfo, er utelatne. Det er synd, for dei tek ikkje stor plass, og dei er ei god hjelp til å forstå kven Sapfo var, og kva ho har betydd, sjølv om dei ikkje alltid er til å lite på.

Fragmentarisk

Mange av Sapfo-fragmenta er berre spreidde ord på fillete papyrus. Andre gonger aner vi gangen i diktet, eller vi har nokre liner av eit større dikt. Berre åtte–ti dikt er i nærleiken av å vere komplette, og eitt er fullstendig.

Det fullstendige diktet er ei bøn til Afrodite om hell i kjærleik, men i ei sofistikert, litterær form: «Hjelp meg viss du nokon gong før har lytta», seier Sapfo, og ho fortel så korleis det var sist ho bad om det same. Då kom Afrodite smilande til henne og spurde «kven er det no, då?», før ho lova å hjelpe denne gongen òg. Dette fortel Sapfo til gudinna, før ho avsluttar med «kom til meg som før». Slik vert gudinna og det religiøse språket reiskapar for ein ironisk sjølvpresentasjon.

Dette kan tene som ei åtvaring: Der er ikkje noko «primitivt» over tidleg gresk poesi. Dei arkaiske lyrikarane dikta ikkje for å tru seg til skrivebordsskuffen, men for å imponere eit publikum, og det som imponerte, var ikkje å gje autentiske uttrykk for eigne kjensler, men å skape litterære og musikalske kunstprodukt av høg kvalitet.

Grekarane nytta ikkje rim, men dikta hadde ein fast rytme som også låg til grunn for melodien når dei vart sungne, og denne rytmen er det vanleg å halde på ved attdiktingar til germanske språk. Dette er ikkje enkelt, men Myren-Svelstad greier det fint, og attdiktinga vinn mykje på det. Ho vert klårare, meir formell, meir musikalsk, og difor også meir gresk.

Gjert Vestrheim

Gjert Vestrheim er professor i klassiske fag (gresk) ved Universitetet i Bergen.