Sakprosa

Elisabeth Beanca Halvorsen:

Flyktning i paradis. Scener fra syv dødssteder

Gyldendal

Elisabeth Beanca Halvorsen har tidlegare skrive opplysande portrett av dei to kvinnelege nobelprisvinnarane Elfride Jelinek og Doris Lessing: Piker, Wien og klagesang. Om Elfride Jelineks forfatterskap (2010) og Doris Lessing. En litterær forfølgelse (2016). Ho held seg både til det strengt biografiske og ei friare, essayistisk tilnærming, og dette grepet nyttar ho også i årets bok.

I Flyktning i paradis oppsøker ho dødsstaden til sju kjende forfattarar som døydde mellom 1901 og 2001, men denne gongen lar ho litterære karakterar frå kvart forfattarskap presentere sin skapar. Dei sju er, kronologisk ordna etter året dei døydde, Dagny Juel, August Strindberg, Edith Södergran, Franz Kafka, Stefan Zweig, Karen Blixen og Tove Jansson.

Å gå inn i eit forfattarskap gjennom fiktive karakterar som forfattaren sjølv har skapt, er eit nokså uvanleg grep, men hos Halvorsen fungerer det svært godt, for ho lar karakterane vere både sjølvstendige og audmjuke i forhold til opphavet. Ja, tidvis lar ho også eit kritisk blikk sleppe til, slik barn og unge møter foreldra sine. Dei er tidlaust til stades, men ute av stand til å gripe inn eller endre noko; dei er no prisgitte Elisabeth Beanca Halvorsens fiksjon, slik dei før var prisgitte han eller ho som skapte dei.

Innlevande fantasi

Først ut er Ivi frå Dagny Juels einaktar Når solen går ned. Halvorsen har plassert henne på ein balkong utanfor rom 4 i det som i 1901 var Hotel Tiflis i Tbilisi, hovudstaden i Georgia. Her lar ho Ivi bli vitne til det som hende 5. juni 1901, da den polske familievennen Wladyslav Emeryk skaut og drap Dagny og seg sjølv i rommet innanfor. Ivis oppgåve blir å verne om Dagny Juels korte biografi, og sjølv om ho meiner at ho får altfor liten plass i Når solen går ned, er ho lojal mot forfattaren.

Så lojal er ikkje portnaren frå August Strindbergs Svarta handskan. Han er ein slags vaktmeister i Falkners pensjonat i Drottninggatan 85 i Stockholm, der Strindberg levde dei siste åra i «Blå tornet». Portnaren har sjølv litterære ambisjonar i konkurranse med Strindberg, og Halvorsen lar han skrive skodespelet Abu Casems tofflar (1909) og gi det ut i Strindbergs namn.

Dette viser den kreative og innlevande fantasien Halvorsen legg for dagen gjennom alle dei sju biografiske forteljingane, det vere seg om Edith Södergran, der eit diffust «jag» vender tilbake til Raivola i Karelen, eit område som i dag er russisk, og der mykje – om ikkje alt som minner om Finland – er systematisk fjerna. Og mens vi er i Finland, lar ho også Hufsa sleppe til som ein slags vaktar av Harun, den vesle øya i Finskebukta der Tove Jansson hadde sommarhus og budde delar av året.

Litterær hund

Franz Kafka skreiv novella «En landsens lege» i 1918, og det er mellom andre denne legen som er til stades gjennom dei siste vekene i Kafkas liv, på eit sanatorium i Kierling nær Wien, der ein i dag finn Kafkas Gedenkraum, ei minneutstilling kring Kafkas liv og død.

Ein russisk desertør og flyktning frå første verdskrigen og frå Stefan Zweigs novelle «Der Flüchtling» (1919) skriv i brevform om Zweigs siste tid som flyktning i Brasil før han døydde for eiga hand og tok med seg kona Charlotte Altmann i døden. Lengten heim frå eit liv i det framande dirrar gjennom heile teksten.

Også ein schæferhund kan fortelje om eigaren, og det er nettopp det Pasop frå Karen Blixens Syv fantastiske fortellinger gjer, både som litterær hund og som Blixens følgjesvenn gjennom 13 år.

Ein litterær karakter vil alltid vere prisgitt sin opphavsmann eller -kvinne, men det motsette kan også skje: På dødsleiet skal Honore de Balzac (1799–1850) ha sendt bod etter den einaste som kunne redde han, doktor Horace Bianchon, ein lege han sjølv hadde skapt i Den menneskelige komedie. Denne anekdoten viser det tette bandet mellom forfattaren og personane han eller ho skriv fram.

Oddmund Hagen

Oddmund Hagen er forfattar og fast bokmeldar i Dag og Tid.