Sakprosa

Arne-Ivar Kjerland:

Thrond Sjurson Haukenæs – mannen og verket

Nynorsk Antikvariat

I vår tid med internett og sosiale medium er det lett å gløyma samlarane og skribentane som sytte for den folkloristiske arven vår – mennene som på 1800-talet ferdast landet rundt for å samla eventyr, segner og andre folkeminne. Framleis er Peter Christen Asbjørnsen og Jørgen Moe folkeeige, og framleis kjem nye utgåver av bøkene deira. Men det finst andre som er komne i gløymsla.

Derfor er det fint at Arne-Ivar Kjerland lyfter fram Thrond Sjurson Haukenæs, ein folkeminnesamlar og lokalskribent frå tida før og etter 1900. For ein må vita om slike som han for å forstå skriftkultur og lesing her i landet på slutten av 1800-talet – kvifor og korleis også allmugen byrja å lesa og få bokleg informasjon.

Unge år

Haukenæs vart fødd i 1840 og voks opp i ein kulturheim på garden Haukanes i Granvin. Faren dreiv som handelskar, og familien sat nokså godt i det. Impulsar frå mora gjorde vesle Thrond til ein flittig lesar av kristne skrifter. Ho fortalde også eventyr og segner frå Hardanger med stor innleving.

Thrond dreiv som sauegjetar som gut. I 16 vintrar, frå 1856 til 1871, var han med på vårsildfiske – dei fyrste åra i open båt. Han gifta seg med Kirsti Gjertsdotter frå Indre Ålvik i 1871.

Same året byrja han forretning på Eide i Granvin. I 1876 innreidde han huset sitt til hotell, Haukenæs hotell, med tanke på turistar i ei tid då fleire dampbåtar frakta passasjerar i fjordane. Han styrte «Gravens forbrugsforening» frå 1873 til 1881 og kjøpte til slutt forretninga. Han gjekk konkurs og fekk ein knekk, ikkje berre økonomisk. Det einaste den 43-årige forretningsmannen var motivert for, var å samla folkeminne, skriva bøker og prøva å leva av det. Kone og tre søner skulle sytast for.

Det var ingen einsidig bokorm som ønskte å prøva seg i skriveyrket, men ein midaldra mann som hadde slege med ljå i bratte bakkar og rodd fiske i vestlandsk uvêr. Det er viktig å ha dette i minnet for å forstå Haukenæs’ tilnærming til og nærleik til materialet – både dåtidas levande Noreg og munnleg, historisk tradisjon.

Kolportør og skribent

Alt i 1882 hadde han i vestlandske aviser etterlyst lokale folkeminne til ei påtenkt bok. Det kom brev, og han tok opp tingingar frå moglege kjøparar. Frå 1883 var Haukenæs også kolportør – ein omreisande seljar av bøker, som både tok opp tingingar og selde hefte eller bøker. Det var gode tider i bransjen på slutten av 1800-talet, med billigare papir, dalande prenteutgifter og betre postgang.

Fyrste boka til Haukenæs, Natur og Folketro i Hardanger, belyst ved Natur- og Folkelivsskildringer. Eventyr, Sagn, Fortællinger osv. fra ældre og nyere Tid, kom ut på eige forlag i 1884. Frå det året reiste han ikring for å selja bøker og samla stoff til nye utgjevingar. Ja, heilt fram til som 72-åring i 1912 drog han nesten heile landet rundt som litterær vagabond, også med reiseskildringar som emne. Reisa var både eit middel og eit mål, og vart gjord om i nye bøker. Han gjekk, tok båt og køyrde tog, alltid klar til å møta menneske og tilby eigne utgjevingar. Trongen til å livberga seg litterært var sterk etter konkursen i 1883.

Mangfaldig menneske

Arne-Ivar Kjerland har plukka klokt frå eit stort materiale og skrive om eit mangfaldig menneske. Haukenæs interesserte seg for det meste og fann plass i bøkene til tallause emne også utanom eventyr, segner, musikk og annan folklore. Det smelta saman i eit litterært livsverk som fyller ein liten hyllemeter. Han var også journalist og nysgjerrig på teknologiske framsteg. Bøkene var brev til lesarane med ønske om å opplysa så breitt som råd.

Som fleire samtidige forfattarar var Haukenæs sin eigen redaktør. Ingen andre sensurerte eller strauk noko. Også derfor har bøkene eit særpreg i innhald og stil. Språket er lett og flytande, også variert. Her er innslag av landsmål og dialekt, og han hadde stor sans for landsmålet. Likevel skreiv han på dansk-norsk. Det hadde han lært og kjende seg trygg på. Dessutan meinte han at marknaden for bøker på landsmål enno ikkje var komen.

Han fekk fine bokmeldingar og omtaler og nasjonalt rykte som ein god formidlar. I 1909 hadde Haukenæs skrive 45 bøker på nærare elleve tusen sider. Mykje var sjølvbiografisk stoff og journalistiske ferdaskildringar. Det var ei bragd av Haukenæs, som gjorde alt sjølv: samla, skreiv, redigerte, gav ut, reiste og selde, ja, tok opp tingingar på uprenta tilfang. Og livberga seg og familien. Ein kan prøva å gjera det same i 2020, med vår tids teknologi. Statens kunstnarløn i 1921 kom som ei sein og fortent påskjøning året før han døydde.

Ei rik bok

Arne-Ivar Kjerland har skrive ei god bok. Boka er oversynleg og lettlesen og fint illustrert. Ho ber også preg av – i positiv forstand – at Kjerland sjølv eig alle 51 bøkene av Haukenæs.

Boka kastar nytt lys over ein rik og mangfaldig epoke i norsk historie. Thrond Haukenæs og flittige kollegaer lytta til folkedjupet, såg omgjevnadene med skarpt blikk og gjorde inntrykka om til leseverdige artiklar og bøker.

Thor Gotaas

Thor Gotaas er folkeminnegranskar og forfattar.