Sakprosa

Vitruv:

Om arkitektur

Omsett frå latin av Einar Weidemann
I serien Kanon. Antikkens litteratur på norsk
Gyldendal 2023

Opprørarane kravde at ein skulle vende attende til det formspråket romarane hadde nytta over tusen år før, i ei tid med heilt andre tekniske og sosiale føresetnader. Det var eit reaksjonært prosjekt, og det underlege er at det lukkast.

I ettertida er det kjent som den italienske renessansen, og han la grunnlaget for europeisk kunst og arkitektur dei neste fem hundre åra.

Proporsjonar

I Italia var det ikkje vanskeleg å finne førebilete for den nye arkitekturen, sidan mange romerske byggverk var så solide at dei framleis stod etter meir enn tusen år. Derimot vanta det på teoretiske verk frå romartida. Det einaste ein hadde, var Vitruv, som difor fekk ein særleg status. Med tida vart han supplert og komplettert av bøkene til renessansearkitektar som Alberti, Vignola og Palladio, men Vitruv vart ståande som arkitekturens gamle testamente. Han var ein autoritet ein ikkje kom utanom.

Difor er Vitruv viktig for å forstå arkitekturhistoria, også i vårt eige land. Når til dømes løytnant Nordahl på Voss skulle byggje seg nytt hus på garden Lekve i 1725, fann han ut at han hadde råd til ei takhøgd på 3 meter. Då måtte storstova måle 6 x 6 meter, og daglegstova 4,5 x 4, 5, fordi dei skulle ha dei rette proporsjonane mellom side og høgd, høvesvis 2:1 og 3:2.

Dette var noko alle danna folk visste, og dei visste at denne proporsjonstenkinga hadde dei frå Vitruv. Han hadde i sin tur lært ho frå Pythagoras, som hadde oppdaga at slike enkle tal låg til grunn for harmoniane i musikken.

«Det er først og fremst proporsjonstenkinga som gjer Vitruv viktig.»

Sidan vart dette gløymt, men når ein først vert merksam på det, finn ein det att i hus etter hus. Romma vart proporsjonerte med enkle forholdstal, og det same vart huset som heilskap. Venleik hadde eit matematisk grunnlag, anten det var i musikk, skulptur, måleri eller arkitektur, og dette grunnlaget kunne ein forstå ved å lese Vitruv.

Arkitekt og artillerist

Marcus Vitruvius Pollio, på norsk kjend som Vitruv, var ingeniør, arkitekt og artillerist. Han levde på Cæsars og Augustus’ tid, og han arbeidde for begge som ekspert på bygging og drift av kastemaskinar. Dette tente han gode pengar på, slik at han kunne nyte sitt otium og skrive boka som har gjort han kjend i ettertida.

Vitruv er ingen stor stilist. Han er ein teknikar som skriv ned det han kan, og det han har høyrt, og dette gjer boka til ei gullgruve av historiske opplysningar. Til dømes skriv han om korleis fargar vart framstilte, og han har eit heilt kapittel om vassforsyning. Her tilrår han vassrøyr av keramikk, mellom anna fordi «mye tyder på at bly kan være giftig». Vidare fortel han at i Georgia byggjer dei hus ved å felle heile tre som dei så legg i firkant over kvarandre på kryss og tvers. Dette er den eldste omtalen eg veit om av det vi kallar laft.

Han gjer seg også sine tankar om mykje anna, som tilhøvet mellom geografi og kultur: «Nordboerne puster inn i et tjukt og grøtete luftlag til daglig, og de nedkjøles av fuktigheten i stillestående luft, på en måte slik at deres sjelelige evner svekkes.»

Elles skriv han også om opphavet til sivilisasjonen, om toneartar, om astronomi, om kringsetjingsmaskinar og om mangelen på realisme i moderne veggmåleri.

Symmetri

Det er likevel først og fremst proporsjonstenkinga som gjer Vitruv viktig, og som han sjølv meiner er viktigast. Han slår fast at «arkitektens viktigste oppgave er å sørge for at bygningenes proporsjoner baserer seg på en gitt modulenhet». At dette vart teke på alvor, oppdagar ein når ein måler opp gamle hus med gamle mål, som fot og alen: Måla går opp i heile tal.

Det er dette Vitruv meiner med symmetri. I dag tyder ordet oftast at to sider er som spegelbilete av kvarandre, men for han innebar det at alle dimensjonar kunne målast med same eining. Symmetri la grunnlaget for eurytmi, god rytme, som vil seie at tilhøva mellom lengd, høgd og breidd kunne uttrykkast ved hjelp av dei fire første heile tala: 1, 2, 3, 4. Dette er ikkje meir mystisk enn å stemme eit musikkinstrument. Det er dei sama tala som ligg til grunn.

Einar Weidemann har gjort ein grundig jobb med omsetjing, fotnotar og innleiing, og boka kjem til å bli eit referanseverk for norske former av den klassiske arkitekturterminologien. Diverre er illustrasjonane få og små, samanlikna med det ein finn i Rowlands engelske omsetjing eller Isagers danske.

Boka hadde fortent eit heilt anna format, med store og mange illustrasjonar. Dette er sjølvsagt eit spørsmål om pris, men det er verdt å merke seg at Isagers omsetjing frå 2016 vart trykt i tre opplag på fire år. Det kan tyde på at Vitruv framleis har noko å seie oss.

Gjert Vestrheim

Gjert Vestrheim er professor i klassiske fag ved Universitetet i Bergen og fast skribent i Dag og Tid.