Roman

Alice Zeniter:

Kunsten å miste

Omsett frå fransk av Egil Halmøy
Aschehoug

33 år gamle Alice Zeniter har alt fire romanar bak seg. Alle har fått litterære prisar og mykje omtale, og Zeniter er alt rekna som ein framståande fransk forfattar. I denne romanen har ho skapt ein nyfiken, men varsamt blyg hovudperson, ein stadfortredar for seg sjølv, nærast: Nalma, tredjegenerasjons algeriar i Frankrike. Nalma lever slett ikkje i armodsdom, slik mange med same bakgrunn gjer, ho er tvert om vellukka gallerist midt i Paris, og ho har eit spennande, travelt liv.

Brått oppstår det ein plagsam angst i Nalma; ho vert overtydd om at ho ikkje får det til, dette livet. Det gjev drikking, rus, bakrus og for så vidt atterkome kvar dag. På dette viset dukkar det opp minnefragment, om kva som er sagt i familien om korleis jenter skal te seg, kle seg og halde på med – dei har gløymt kvar dei kjem frå. Oppfylginga er eit svært gravearbeid som skal kome til å avdekkje store offer og sakn hjå foreldre og besteforeldre, og som vert personleg forløysande.

Ei rad forteljingar

Denne familiesoga er ei rad forteljingar som hektar seg saman, ikkje som perler på ei snor, men som kontrastar. Ali er fjellbonde, ikkje fattig landarbeidar, men nokså velståande. Han er overhovud for ei heil ætt: Posisjonen hans er med på å sikre eit litt skjørt samarbeid med den andre bondekaksen og ætta hans i lokalsamfunnet, sameleis med Calden, den av franskmennene innsette hovdingen i distriktet. Ali er høgt dekorert krigshelt, og difor visepresident i veteranforeininga for soldatar frå både fyrste og andre verdskrigen. Dei møtest jamleg i byen nede i flatlandet for å drikke vin, slik dei lærte av franskmennene, og snakke om gammalt og nytt.

Då sjølvstendekrigen bryt ut i 1954, har normaltilstanden etter verdskrigen vore fredelege relasjonar mellom dei mange gruppene: arabarar, berbarar og europearar, muslimar, kristne, jødar og fleire. Men det går ikkje lenge før opprørarane krev kontroll med landsbyar og forlangar spionverksemd og leveransar, og franskmennene slår tilbake med straffeekspedisjonar. Konfliktane bryt ned det gamle samarbeidet mellom etniske og religiøse grupperingar, og derifrå løyser det gamle Algerie seg opp og forsvinn.

I 1962 vert alle som nokosinne har samarbeidd med franskmennen, enten dei er soldatar eller handelsmenn, lærarar eller medisinarar, utnemnde av dei nye makthavarane til «harkiar» – eit ord som i Algerie kom til å stå for landsforrædar, men som eigentleg berre betydde «folk i rørsle» og femnde om alle slags grupper. Med panarabismen på sekstitalet vart flestalle «harkiar» flyktningar. Og så får vi då fylgje nokre av desse, frå flyktningleirar og mellombelse livstilstandar med stor grad av nedvurdering av eigenskapane og personlegdomen deira, til dei blir tannhjul i industrimaskineriet. Ja, dei tilpassar seg, med stor kostnad, og kjenner seg ofte ekskluderte frå det franske samfunnet elles. Til sist, i samtida til Nalma og oss, får dei oppleve at eigne etterkommarar tek fråstand frå verdiane deira som opplyste europearar. Det gamle æresomgrepet, og byrgskapen over å vere fransk borgar som har slost for Vestmaktene, vert omdanna til vanære og erstatta med islamistisk ærestenking.

Mektig lesnad

Slektsromanar kan eg styre meg for, men dette er overveldande mektig lesnad. Her er ingen klisjear, anna enn slike som raknar; alt er skildra innanfrå. Vi ser korleis familiane arbeider med å vere franske. Dei klarar det, men mistar heile tida noko på vegen. Omsetjaren Egil Holmøy skal ha ros for at han har klart å omforme framandslege formuleringar på fransk til levande, velflytande norsk. Han har òg utstyrt boka med ei lita grei ordliste.

Stoffet er sjeldan, forteljemåten spenningsskapande. Sogene og dialogane kjem frå ulike tidsepokar, slik at hendingane dels forklårar kvarandre, dels står i uforklårt kontrast. For augo våre vert mykje av det vi trudde vi visste, underleggjort. Ferdiglaga tankeskjema fell frå kvarandre, og vi oppdagar noko nytt heile tida. Sjølv i dei tristaste situasjonar er her mykje humor, ein vert ikkje dyster av å lese, men rett som det er rørt. Kunsten og miste er ei rein openberring for å forstå livet til halvannan million algeriarar som har flykta nordover sidan 1962, og ei storfelt soge om sivilisasjonssamanstøytar. Men det er fyrst og fremst ein gripande tekst, som eg trur eg kan forsikre om ikkje vert så lett gløymt.

Bjørn Kvalsvik
Nicolaysen

Bjørn Kvalsvik Nicolaysen er professor i lesevitskap ved Universitetet i Stavanger og fast skribent i Dag og Tid.