Sakprosa

Marit Wadsten:

Mardøla 1970. Aksjonen som endra Norge

Blomsterhaug forlag

Dersom det finst stillslege bøker med sprengkraft, så er dette ei av dei. Stilt og roleg veks det fram ei grunnleggjande forståing av kva det vil seie å ta ansvar for nærmiljøet.

Eg var 13 år under Mardøla-aksjonen. Eit fjellmassiv skilde to bygdelag i Romsdalen, på eine sida Åndalsnes og Rauma og på hi sida Eresfjord og Eikesdal. Desse sistnemnde, minst folkerike bygdene skulle miste vassføringa i Mardalsfossen; vatnet skulle til Grytten på Raumasida.

Sommaren 1970 var den varmaste sommaren etter krigen, sa folk. Siste dagen i juli, ein fredag, prusta den gamle Skodaen vår seg oppetter bakkane i Eikesdalen med familien på fire – til radiatoren kokte. Vi heldt pause og åt niste i den forfriskande fuktskya – dumba, sa far – frå Mardalsfossen.

Dette vasstøvet skapte ein grøderikdom i veldig variasjon, diverre aldri systematisk registrert. Etter utbygginga sokk grunnvatnet, bøndene har sidan vatna markene sine intensivt. Den ein gong mektige Mardalsfossen gjenoppstår som «ein sildrebekk», kallar somme det, kvar sommar.

Truga livsutkome

Under pausen vår stogga ein kjenning. Han fortalde om teltleiren oppe i Sandgrovbotnen. Mannen var samd med aksjonistane; han var fortvila over at laks og ål i Eira ville forsvinne, dermed var mykje av det tradisjonelle livsutkomet borte. Han fortalde òg om trugande mobilisering i og ikring Åndalsnes, der folk var redde for inntekter og arbeidsplassar.

Søndag 2. august var vi på tilbaketur frå Eidsvåg i Nesset, kommunen der bygdene som vart råka av utbygginga, høyrde til. Den søndagen førebudde politiet aksjonar, samstundes med at demonstrantar høglydt verva busslaster av deltakar frå jazzfestivalen i Molde til teltleiren i fjellet.

I Eidsvåg, vane med å tenkje aktivistisk liksom den Bjørnson som voks opp like ved, hadde slektningar og vener heftig drøfta eit av dei store spørsmåla, like forunderleg aktuelt den dag i dag: Kan NVE verkeleg setje i gang utbygging før konsesjon er gjeven?

Bygdefolket hadde ved fleire tidlegare utbyggingar vore lova at Mardøla ikkje skulle rørast. No var dei overkøyrde og sinte. Motsett mobiliserte ein frå raumasida til noko som truga med å bli ein bondekrig: Mellom 800 og 1000 menneske frå den sida av fjella samla seg ved teltleiren og ville drive ut dei som truga næringsinteressene deira. Politiet lét desse sleppe igjennom ei vegsperring på anleggsvegen frå 1950-åra.

Flytta teltleiren

Hadde det då ikkje vore for Sigmund Kvaløy, så ofte samanlikna med Gandhi etterpå, kunne det kome til valdelege situasjonar. Han forhandla fram ei løysing der aksjonistane flytta teltleiren sin frå anleggsarbeidet, og sørgde for at naturvernarane tedde seg fredeleg. Offisielt ser ein ofte difor 6. august omtala som slutten for Mardøla-aksjonen.

Men dei mest kjende bileta frå aksjonen, av ein flirande Arne Næss som pludrar med politifolka som ber han bort, og ein dyster, men stoisk Sigmund Kvaløy i armane på politifolk, vart ikkje tekne før 25. august, etter at teltleiren var nedskalert til ti personar – og Kvaløy dagen før hadde spurt økofilosofen Arne Næss om å kome og hjelpe til.

Biletet av kjendisen Næss har stått i tallause bøker. Ofte har eg lurt på kvifor nett dette biletet vart ikonisk. Han som tok ein snartur innom og vart frakta vekk like glad, vart merkeleg nok ikonisk for den til då største konflikten om naturvern i Noreg. Biletet er helst eit symbol på korleis den akademiske hovudstadseliten feirar sine heltemodige offer, derimellom utkantfolkets nederlag.

Boka får fram viktige vitnemål, munnlege som skriftlege, og gjev ei sindig framstilling av konfliktgrunnlaget. Især er det verdfullt at vi betre skjønar kva som måtte til for å halde denne sivile ulydnaden ikkje-valdeleg, med kostnader for dei som var med både økonomisk og på andre vis.

Dermed ser vi òg korleis denne tapte aksjonen skapte grobotn for verdfulle debattar som ikkje berre prega Alta-aksjonen, men rakk langt ut over Noregs grenser. Det er ikkje det fortvila sinnet som skal sleppast laust, men diskusjonen om vilkåra for demokratiet.

Bjørn Kvalsvik Nicolaysen

Bjørn Kvalsvik Nicolaysen er professor i lesevitskap ved Universitetet i Stavanger og fast skribent i Dag og Tid.