Sakprosa

Hallvard Notaker:

Arbeiderpartiet og 22. juli

Aschehoug

Denne boka er komen til etter oppdrag og med finansiering frå Arbeidarpartiet. Hallvard Notaker opplyser at han har vore heilt frisett i vurderingane sine og i arbeidsmåten. Det trur eg han på; ikkje alt som her står, kan vere hyggjeleg lesnad for partifolk. Men sentrale folk frå hendingane for ti–elleve år sidan har lese igjennom og kommentert grundig, så Notakers profesjonelle blikk er skjerpa av mange til no ukjende vitnemål.

Boka er ikkje endå ein gjennomgang av medieoppslag, Gjørv-kommisjon eller anna meir og mindre kjent stoff. Alt er nytt. Noko av dette formar ein utvendes kontekst, men då ofte lesen mothårs, eller ho handlar om alt det vi har undrast over. Om kaoset forvandla til noko som likna på orden, om alle dei ulike listene over bortkomne og overlevande, om statsministerens notat på kort han fann i kjellaren, om e-post til og frå regjeringa og Ap, og sjølvsagt munnlege vitnemål. Notaker fortel soga sett innanfrå.

Forvirring og fælske

Ver åtvara: Førstedelen av boka skjer i hjarta og påkallar skrekk meir enn medkjensle i fyrste omgang. Ein vert ført inn i den forvirringa, den tyngsla, den kjøvande kjensla av forvirring og fælske som rådde kveld og natt og morgon. Men etter kvart ser vi korleis folk som var til stades på Sundvollen, det vere seg personalet på hotellet eller folk frå AUF og Ap, helsepersonell og politifolk, klarar å improvisere mottak, mat, maktar å vise omsut og varsle på fleire hald. Friviljug innsats berga situasjonen.

Det rituelle sorgarbeidet og måten folk kringom i landet, med fyrste startpunkt i Oslo domkyrkje, tok seg av slikt sjølv og trekte Ap med seg, med rosehav, rosetog og lokale minnestunder. Tredjeparten av landets kyrkjesokn kontakta Ap og spurde om dei kunne gjere noko. Den rituelle kompetansen Kyrkja har, kom vel med og gav rammene for vidare reaksjonar i folket og i partiet.

Men sjølve omsorga kunne vore langt meir gjennomtenkt. Den mentale helsa til etterlatne, overlevande og pårørande vart lite teken omsyn til, og det gjeld vel framleis. Ei halv stilling vart sett av i AUF for å ta seg av kommunikasjonen med dei som trong rådgjeving og hjelp.

No tek ikkje Notaker opp dei helsepolitiske fylgjene. Eg tillèt meg likevel å nemne at mellom det som vart forsømt, var å sikre helsepersonell i kommunane kringom. Ein rekna med, slik regjeringar då og sidan har gjort, at det fekk kommunane sjølve ordne opp i innanfor sine budsjett. Ikkje eingong sikring av at alle råka kommunar sat med helsesyster som kunne trø til, kunne ein gå med på.

Samlande utspel

Det vart lagt stor vekt på samlande formuleringar og utspel. Stoltenberg framstod som noko av ein landsfader og forbaud difor partisekretær Raymond Johansen å gjere det eg for min del meiner burde vore gjort: å lage ein anamnese, ei sjukdomshistorie, ut av det som hadde ført fram til denne situasjonen. Det er framleis for ømt å ta i, tydelegvis, noko som fører til at Ap lèt seg leie inn i raseri, då dei ikkje har bygd seg noko forsvar for slike hint som til dømes Sylvi Listhaug har kome med.

Dette er etter mitt syn, og kanskje jamvel Notakers, eit veikskapsteikn, for det gjer at Ap reagerer i forsvar. Læringsprosessen har stogga opp, og dermed stagga ein òg evna til å sjå både nasjonale og internasjonale fylgjer av Anders Behring Breiviks agering. I Frankrike vert Breivik derimot drøfta høgst seriøst som eit døme for å lære om den einsame ulvs radikalisering – og det ideologiske grunnlaget slike trekkjer på.

Notaker syner at borgfreden som senka seg relativt snart i heile det politiske miljøet, ikkje kunne vare. Notaker tykkjest å hinte om at Stoltenberg-regjeringa burde gått av. Det har heile tida vore mi meining, sjølv om vi berre kan spekulere om fylgjene. Men eit slikt brot ville i alle høve gjeve ein ny start, der både Ap og nasjonen hadde fått områ seg, motpartane hadde måtta ta ansvaret for tiltak dei kritiserte Ap for ikkje å ha gjort, og ei mindretalsregjering på den tida hadde knappast klart seg så lenge.

Enormt tap

Ap leid eit enormt tap av nye talent, ny giv, nye leiaremne. Fornyinga og tilpassingsevna i partiet vart langt på veg borte. Nøkternt skildrar Notaker utviklinga, viser korleis den sameinte, varsame måten Ap handsama minnet om 22. juli på, langt på veg måtte føre til at forteljingane til dei mange unge og familiane deira som opplevde hendingane, vart fortrengde i det politiske miljøet, trass i alle vitnemål i bøker og artiklar.

Boka opplyser at minneforskarar tilrådde «den progressive forteljinga», altså tanken om at ein kom seg gjennom det vonde og fram til nye voner og tiltak, i staden for «den tragiske forteljinga», der ein vert verande i fortvilinga. Eg er usamd i vurderinga av kva det tragiske er eller var. Erkjenninga av tragedie tilbyr ei katarsisoppleving, ei erkjenning av sjokket over tap og endring, og forståinga av at alt heretter er blitt annleis. Dette som vi trudde Ap forstod med den rituelle handteringa, som dei rett nok overtok frå andre, gjekk eigentleg ikkje inn: fyrst erkjenning av tapet, så feiringa av stordomen hjå dei som er borte, og så læring av det fellesskapet som har opphøyrt. Den retoriske strategien Ap valde, vart mislukka og har ikkje gjeve forløysing eller nyskaping.

Kostnader

Det er aktverdige nok grunnar til denne reaksjonen. Men han gav også kostnader, ja, offer. I alle desse åra har vi diskutert ein minnepolitikk for 22. juli, utan å kome fram til ei semje. Andre land med store tragediar har forsona seg med tragediane ved å snakke om dei, markere dei, visualisere dei på måtar dei kan vere stolte over.

Her krangla ein frå fyrste stund, såleis hindra AUF i Stavanger at eit minnesmerke vart reist i Byparken, for dei ønskte ikkje bli påminte om hendinga kvar gong dei gjekk forbi. Dømet er ikkje eineståande. Soga om minnesmerke ved Tyrifjorden er særs syrgjeleg. Vi burde heidra og feira desse som, uviljes og uvitande, miste livet medan dei gjorde det dei trudde på og var glade for å vere med på. I staden opplever mange av dei etterlevande og overlevande og vi andre 22. juli som ein stadig tilbakevendande verkebyll. Anamnesen, læringsprosessen, lèt vente på seg. Ap har lukka seg litt forskremt inne.

Hallvard Notaker har derimot på sitt vis reist eit verdig minnesmerke som langt på veg gjev avklaring. Men òg tilskunding til nye og rasjonelle samtalar der ein kan vurdere det som vart gjort, det som ikkje vart gjort, og det som framleis sårt trengst å gjerast.

Bjørn Kvalsvik Nicolaysen

Bjørn Kvalsvik Nicolaysen er professor i lesevitskap ved Universitetet i Stavanger og fast skribent i Dag og Tid.