Velting i overflod
Den som ynskjer seg samfunnsomvelting, kan byrja med å velta regjeringa. Politisk massevelt kjem godt med for rotveltarar og rothoggarar (d.e. radikalarar) som vil endra samfunnet frå grunnen av, men kva om redsla og angeren velt opp i dei just i den avgjerande augneblinken? Har dei nokon andre å velta ansvaret over på?
Velting er ein aktivitet me kjem borti tidleg i livet. Me kan velta sjølve eller få andre ting – mjølkeglas, stolar osb. – til å velta, og me skjønar snøgt kva velting går ut på: Ein skapning eller ting dett over ende eller hamnar i rang stode på andre måtar. Me kan òg tala om velting når noko rullar (ofte med ei ujamn rørsle), jamfør «steinane velt nedover fjellsida». Sameleis når noko strøymer fram i store mengder: «Røyken valt fram.» «Regnet kom veltande.» Velta (norr. velta) er truleg i ætt med latin volvere (‘rulla, snu’), som til dømes har gjeve oss volum (eig. ‘bok som er vunden om ein rull, skriftrull’), involvere og revolusjon.
Både norrønt og landsmål skil mellom velta (intransitivt, landsmål har bøyinga: velt, valt, volte) og velta (transitivt, med bøyinga: velter, velte, velt – i dag er a-bøying og blanda bøying òg tillate). I moderne nynorsk vert dette skiljet til dels halde oppe. Nokre språkbrukarar fylgjer den gamle skikken: Steinane valt ned skråninga, og eg velte/velta stein or åkeren. Stolen valt, men eg velte/velta stolen. Fleirtalet nyttar det linne verbet i alle samanhengar: Stolen velte/velta, og det var eg som velte/velta stolen. Båe delar er lov, og utviskinga av dette skiljet velter ikkje nynorsken.
Det som er nedvelt, ligg ofte i ei ulagleg eller hjelpelaus stilling. Difor er det som regel morosamare å velta andre enn å velta sjølv – og du bør helst ikkje snåva i ei rotvelte og velta oppi ei møkvelte (møkdunge). Dessutan finst det folk og dyr som ikkje greier å koma seg opp att på eiga hand, som i dette leie dømet frå Norsk Ordbok: «Kyra kollvelta og dauda.» Ordtaket «d’er betre å vika enn å velta» er soleis heilt rimeleg. Den som vik unna, held seg i alle fall på beina. Me skal òg hugsa at «lita tuve kan velta stort lass». Jamvel tankar og kjensler kan velta opp og fram, og når islendingar seier at dei velter noko føre seg («velta fyrir sér»), tyder det at dei gruvlar og pønskar.
Kristin Fridtun
Kristin Fridtun er filolog og forfattar.
E-post: kristin.fridtun@gmail.com
Er du abonnent? Logg på her for å lese vidare.
Digital tilgang til DAG OG TID – heilt utan binding
Prøv ein månad for kr 49.
Deretter kr 199 per månad. Stopp når du vil.
Den som ynskjer seg samfunnsomvelting, kan byrja med å velta regjeringa. Politisk massevelt kjem godt med for rotveltarar og rothoggarar (d.e. radikalarar) som vil endra samfunnet frå grunnen av, men kva om redsla og angeren velt opp i dei just i den avgjerande augneblinken? Har dei nokon andre å velta ansvaret over på?
Velting er ein aktivitet me kjem borti tidleg i livet. Me kan velta sjølve eller få andre ting – mjølkeglas, stolar osb. – til å velta, og me skjønar snøgt kva velting går ut på: Ein skapning eller ting dett over ende eller hamnar i rang stode på andre måtar. Me kan òg tala om velting når noko rullar (ofte med ei ujamn rørsle), jamfør «steinane velt nedover fjellsida». Sameleis når noko strøymer fram i store mengder: «Røyken valt fram.» «Regnet kom veltande.» Velta (norr. velta) er truleg i ætt med latin volvere (‘rulla, snu’), som til dømes har gjeve oss volum (eig. ‘bok som er vunden om ein rull, skriftrull’), involvere og revolusjon.
Både norrønt og landsmål skil mellom velta (intransitivt, landsmål har bøyinga: velt, valt, volte) og velta (transitivt, med bøyinga: velter, velte, velt – i dag er a-bøying og blanda bøying òg tillate). I moderne nynorsk vert dette skiljet til dels halde oppe. Nokre språkbrukarar fylgjer den gamle skikken: Steinane valt ned skråninga, og eg velte/velta stein or åkeren. Stolen valt, men eg velte/velta stolen. Fleirtalet nyttar det linne verbet i alle samanhengar: Stolen velte/velta, og det var eg som velte/velta stolen. Båe delar er lov, og utviskinga av dette skiljet velter ikkje nynorsken.
Det som er nedvelt, ligg ofte i ei ulagleg eller hjelpelaus stilling. Difor er det som regel morosamare å velta andre enn å velta sjølv – og du bør helst ikkje snåva i ei rotvelte og velta oppi ei møkvelte (møkdunge). Dessutan finst det folk og dyr som ikkje greier å koma seg opp att på eiga hand, som i dette leie dømet frå Norsk Ordbok: «Kyra kollvelta og dauda.» Ordtaket «d’er betre å vika enn å velta» er soleis heilt rimeleg. Den som vik unna, held seg i alle fall på beina. Me skal òg hugsa at «lita tuve kan velta stort lass». Jamvel tankar og kjensler kan velta opp og fram, og når islendingar seier at dei velter noko føre seg («velta fyrir sér»), tyder det at dei gruvlar og pønskar.
Kristin Fridtun
Kristin Fridtun er filolog og forfattar.
E-post: kristin.fridtun@gmail.com
Fleire artiklar
Med jamne mellomrom legg Riksrevisjonen, her representert ved riksrevisor Karl Eirik Schjøtt-Pedersen, fram undersøkingar med nokså hard kritikk av korleis vedteken politikk vert gjennomført av forvaltinga.
Foto: Ole Berg-Rusten / NTB
Eit spørsmål om kontroll
I rapport etter rapport kritiserer Riksrevisjonen statlege institusjonar for feil og manglar. Men kva kjem det eigentleg ut av kritikken?
Odd Nordstoga slo gjennom som soloartist i 2004. No har han skrive sjølvbiografi.
Foto: Samlaget
Ein av oss
Odd Nordstoga skriv tankefullt om livet, ut frå rolla som folkekjær artist.
Stian Jenssen (t.v.) var alt på plass i Nato då Jens Stoltenberg tok til i jobben som generalsekretær i 2014. Dei neste ti åra skulle dei arbeide tett i lag. Her er dei fotograferte i Kongressen i Washington i januar i år.
Foto: Mandel Ngan / AFP / NTB
Nato-toppen som sa det han tenkte
Stian Jenssen fekk kritikk då han som stabssjef i Nato skisserte ei fredsløysing der Ukraina gjev opp territorium i byte mot Nato-medlemskap. – På eit tidspunkt må ein ta innover seg situasjonen på bakken, seier han.
President Joe Biden og visepresident Kamala Harris i august 2023. Den økonomiske politikken deira bidrog til å få ned arbeidsløysa, men inflasjonen som tok av i 2022, gjorde større inntrykk.
Foto: Evan Vucci / AP / NTB
Harris blir heimsøkt av inflasjonen
Kanskje vart presidentvalet i USA 2024 avgjort ved bensinpumpene og i matbutikkane.
Noreg er på tredjeplass i kokainbruk i Europa.
Foto: Beate Oma Dahle / NTB
– Meiningslaust å straffe sjuke
Ronny Rene Raveen, tidlegare politimann og rusmisbrukar, vil ha avkriminalisering av rusmisbrukarar og unge opp til 25 år.