Vald avlar vald, vert det sagt, og nokre meiner jamvel at valdsfilmar avlar vald. Å gjeva seg valdsromantikken i vald er tenleg for den som vil skapa eit skrekkvelde, men for valdsoffera er det alt anna enn moro. Det er ikkje for inkje at mange er tilhengjarar av ikkjevaldsprinsippet. Likevel finst her vald, og mang ein valdtektsforbrytar går som kjent fri.

Substantivet vald (norr. vald) var opphavleg eit inkjekjønnsord, slik det framleis er i islandsk (vald), færøysk (vald) og svensk (våld). I nokon mon er det framleis slik i norsk òg, for i mange målføre og i nynorsk er vald eit inkjekjønnsord når det er nytta i tydingane ‘herredøme, rådvelde’ og ‘område, eigedom’, jamfør «ha noko(n) i sitt vald», «plukka molte på valdet åt grannen». Når ordet viser til rå bruk av fysisk makt (jf. grov, blind og stump vald) eller maktmisbruk i vid tyding, har det vorte vanleg å bruka hankjønnsformer: «Valden aukar i byane.» Difor skil den offisielle nynorskrettskrivinga no mellom vald (n.) og vald (m.). I dansk og bokmål er vold eit hankjønnsord, men bokmålet held på vald (n.) i tydinga ‘(privat) grunn; område med jakt- eller fiskerettar’.

Vald har grunntydinga ‘makt, råderett’, og det heng i hop med verbet valda (norr. valda), som opphavleg tydde ‘ha makt, orka, styra’. Me kan framleis nytta verbet slik («valda over noko»), men som oftast nyttar me valda om å vera årsak til eller skapa noko («valda skade»). Vald er elles i ætt med velde (norr. veldi ‘makt, rike’), veldig (frå lågtysk weldich, eig. ‘som har herredøme over noko’), (for)valta og overvelda (båe frå lågtysk). Opphavet til alle desse orda skal vera ei indoeuropeisk rot som tyder ‘vera sterk, råda’.

Pippi Langstrømpe har lært oss at den som er veldig sterk, òg må vera veldig snill. Slik er det med makt og klokskap òg, om me skal tru ordtaket: «Stort vald krev eit stort vit.» Eit anna ordtak slår fast at «når dei små får valdet, veit dei ikkje atterhaldet». Ja, det hender at dei som ikkje er vane med å ha makt, brukar henne uklokt når dei fyrst får henne, men det er ikkje støtt dei store nyttar henne so klokt heller. Mange har vore misnøgde med daneveldet, embetsveldet, ekspertveldet, gubbeveldet, koloniveldet, presteveldet og ikkje minst eineveldet. Og skjemaveldet kan dra pokker i vald!

Kristin Fridtun

Kristin Fridtun er filolog og forfattar.

E-post: kristin.fridtun@gmail.com