«Lås utan lykel er lite gagn i», seier ordtaket, og me kan vel alle sanna den påstanden. Samstundes veit me at det finst gagnlege låsar utan lykel, til dømes borrelås, vasslås og rattlås. Låsen kan jamvel vera ein stein eller stokk. Ordet låsingstein vert gjerne nytta om ein liten stein som syter for at ein større stein ligg i ro, og ein låsstokk held fast ein heil dunge tømmer. Kan kva som helst tena som lås?

Me kan i alle fall bruka ordet lås om mange slags stengjegreier og sperringar. Lås er eit nedervt substantiv, men kjønnsidentiteten til ordet er alt anna enn fastlåst. Norrønt láss er hankjønn, men i samansetjinga hverfilás er ordet inkjekjønn. Svensk lås og færøysk lás er òg inkjekjønn, medan færøysk lásur (mest nytta i gamalt mål) og islandsk lás er hankjønn. I nynorsk og bokmål kan me rett og slett velja: Både hankjønn og inkjekjønn er lov. Når det gjeld opphavet til lås, er det vanleg å gå ut frå at ordet er i ætt med det norrøne substantivet löm (‘gjenge, hengsle’). Etymologien er elles uviss.

Ord som er avleidde av eit ord som har á (å) som rotvokal, får gjerne æ som rotvokal, jamfør våt–væta, tråd–træda og mål–mæla. Slik er det med lås òg: Av lås kjem verbet læsa (læser–læste–læst). Forma låsa skal vera yngre. Ho er med i Norsk Ordbog (1873) av Aasen, noko som tyder på at forma fanst i folkemålet på den tida, men Aasen opplyser at låsa er «sjelden». Det var læsa som var det vanlege, og i målføra er forma framleis vanleg, men i 2012 gjekk ho ut or den offisielle nynorskrettskrivinga. Låsa står att som eineform. Det er likevel sikkert som lås at me ikkje hamnar bak lås og slå om me vel å skriva «læsa seg ute», «læsa (att) døra», opplæst, attlæst, inn(e)læst eller ulæst.

Det er leitt når noko går i baklås, (v)ranglås eller meinlås, men ordlaget «gå i lås» vert òg nytta om saker som går i orden: «Det gjekk i lås med ei avtale.» «Det gjekk i lås med dei.» Då klikkar det mestsom på plass. Det er verre når noko som skal vera ope eller i rørsle, låser seg, jamfør desse døma: «Kjeven låste seg.» «Situasjonen er låst.» «Dei hadde låst seg til eit standpunkt på førehand.» Då hjelper det lite å ringja låsesmeden. Me veit elles ikkje kor lenge me kjem til å leva, eller som ordtaket seier: «Det har ingen lås for sitt liv.»

Kristin Fridtun

Kristin Fridtun er filolog og forfattar.
E-post: kristin.fridtun@gmail.com