Trengande i trong tyding
Inntrengjarar i trongbudde hus vert lett oppdaga. Kan henda bed dei inntrengjande om å få ein matbit, og det er lett å få samhug med slike folk. Dei som stel mat i trengsmål, er drivne av overlevingstrong, og den trongen er ikkje nett liten. Men korleis skil me mellom trengsmål og utrengsmål? Ordtaket seier at «ein treng ikkje alt som ein trur», men kven er det då som veit kva me treng?
Stundom er det ikkje nokon tvil. Den som er pissetrengd, treng å lata vatnet. Trengd er svært råkande i denne samanhengen: Ordet målber at noko klemmer og er trongt, og det rimar godt med kjensla av å ha ei full blære. So er spørsmålet kva slags trengsle eller trong som driv taletrengde personar. Kva hender dersom talen ikkje får sleppa ut? Kjem han til å trengja seg ut gjennom huda? Det er vel ikkje anna å gjera enn å trengja ordgytarane opp i ein krok og fretta dei ut.
Jamvel om orda har temmeleg lik form, er det ikkje opplagt at adjektivet trong (‘smal, som har eller gjev liten plass’), substantivet trong (‘turft, lyst, naudsyn’), det sterke verbet trenga og det linne verbet trengja har noko med kvarandre å gjera. Å trengja seg fram og å trenga mat er då heilt ulike saker? Det sams utgangspunktet er ei indoeuropeisk rot med tydinga ‘støyta, pressa saman, plaga’. Me skjønar at trong (‘smal’) og trengja høyrer til her: Båe viser til klemming og pressing av noko slag. Substantivet trong tydde opphavleg ‘trengsle, innsnevring’, men har etter påverknad frå tysk fått tydinga ‘skort, naudsyn; indre drift’. Noko liknande har hendt verbet trenga. Men tysken har påverka målet vårt på andre måtar òg: Det lågtyske låneordet behov er godt i gang med å trengja bort ord som turft, torv og jamvel trong. Me kan trongsprøva noko, men det er vanlegare å seia behovsprøva. Tyder det at trong er hjelpetrengande?
Adjektivet trong greier seg i alle fall godt. Du kan bu trongt eller sitja trongt i det – dei to sakene heng ofte saman. Du kan òg vera trongtenkt og ha ein trong horisont, og du kan kleda deg i åletronge bukser og tronghalsa genser. Nokre trivst der det er trongt om plassen: Dei kan ikkje tenkja seg noko betre enn å sitja samantrengde kring eit trongsett bord. Andre vert tronge om brystet – kjem i andenaud – berre dei høyrer ord som folketrengsle.
Kristin Fridtun
Kristin Fridtun er filolog og forfattar.
E-post: kristin.fridtun@gmail.com
Er du abonnent? Logg på her for å lese vidare.
Digital tilgang til DAG OG TID – heilt utan binding
Prøv ein månad for kr 49.
Deretter kr 199 per månad. Stopp når du vil.
Inntrengjarar i trongbudde hus vert lett oppdaga. Kan henda bed dei inntrengjande om å få ein matbit, og det er lett å få samhug med slike folk. Dei som stel mat i trengsmål, er drivne av overlevingstrong, og den trongen er ikkje nett liten. Men korleis skil me mellom trengsmål og utrengsmål? Ordtaket seier at «ein treng ikkje alt som ein trur», men kven er det då som veit kva me treng?
Stundom er det ikkje nokon tvil. Den som er pissetrengd, treng å lata vatnet. Trengd er svært råkande i denne samanhengen: Ordet målber at noko klemmer og er trongt, og det rimar godt med kjensla av å ha ei full blære. So er spørsmålet kva slags trengsle eller trong som driv taletrengde personar. Kva hender dersom talen ikkje får sleppa ut? Kjem han til å trengja seg ut gjennom huda? Det er vel ikkje anna å gjera enn å trengja ordgytarane opp i ein krok og fretta dei ut.
Jamvel om orda har temmeleg lik form, er det ikkje opplagt at adjektivet trong (‘smal, som har eller gjev liten plass’), substantivet trong (‘turft, lyst, naudsyn’), det sterke verbet trenga og det linne verbet trengja har noko med kvarandre å gjera. Å trengja seg fram og å trenga mat er då heilt ulike saker? Det sams utgangspunktet er ei indoeuropeisk rot med tydinga ‘støyta, pressa saman, plaga’. Me skjønar at trong (‘smal’) og trengja høyrer til her: Båe viser til klemming og pressing av noko slag. Substantivet trong tydde opphavleg ‘trengsle, innsnevring’, men har etter påverknad frå tysk fått tydinga ‘skort, naudsyn; indre drift’. Noko liknande har hendt verbet trenga. Men tysken har påverka målet vårt på andre måtar òg: Det lågtyske låneordet behov er godt i gang med å trengja bort ord som turft, torv og jamvel trong. Me kan trongsprøva noko, men det er vanlegare å seia behovsprøva. Tyder det at trong er hjelpetrengande?
Adjektivet trong greier seg i alle fall godt. Du kan bu trongt eller sitja trongt i det – dei to sakene heng ofte saman. Du kan òg vera trongtenkt og ha ein trong horisont, og du kan kleda deg i åletronge bukser og tronghalsa genser. Nokre trivst der det er trongt om plassen: Dei kan ikkje tenkja seg noko betre enn å sitja samantrengde kring eit trongsett bord. Andre vert tronge om brystet – kjem i andenaud – berre dei høyrer ord som folketrengsle.
Kristin Fridtun
Kristin Fridtun er filolog og forfattar.
E-post: kristin.fridtun@gmail.com
Fleire artiklar
Sunniva M. Roligheten debuterte som romanforfattar i 2022. Boka som kjem ut no, har ho skrive saman med Daniel A. Wilondja.
Foto: Anna-Julia Granberg / Blunderbuss
Orda mellom oss
Sunniva M. Roligheten, Daniel A. Wilondja og Google Translate har saman skrive ein fascinerande tekstkollasj.
Teikning: May LInn Clement
«Blokk har vore nytta om stabben folk vart halshogne på.»
Med jamne mellomrom legg Riksrevisjonen, her representert ved riksrevisor Karl Eirik Schjøtt-Pedersen, fram undersøkingar med nokså hard kritikk av korleis vedteken politikk vert gjennomført av forvaltinga.
Foto: Ole Berg-Rusten / NTB
Eit spørsmål om kontroll
I rapport etter rapport kritiserer Riksrevisjonen statlege institusjonar for feil og manglar. Men kva kjem det eigentleg ut av kritikken?
Odd Nordstoga slo gjennom som soloartist i 2004. No har han skrive sjølvbiografi.
Foto: Samlaget
Ein av oss
Odd Nordstoga skriv tankefullt om livet, ut frå rolla som folkekjær artist.
Stian Jenssen (t.v.) var alt på plass i Nato då Jens Stoltenberg tok til i jobben som generalsekretær i 2014. Dei neste ti åra skulle dei arbeide tett i lag. Her er dei fotograferte i Kongressen i Washington i januar i år.
Foto: Mandel Ngan / AFP / NTB
Nato-toppen som sa det han tenkte
Stian Jenssen fekk kritikk då han som stabssjef i Nato skisserte ei fredsløysing der Ukraina gjev opp territorium i byte mot Nato-medlemskap. – På eit tidspunkt må ein ta innover seg situasjonen på bakken, seier han.