Europa kjende frå gammalt av til Asia og Afrika. Dei var begge landfaste med Europa, og lett tilgjengelege sjøvegen. Kontakten var gammal. Mykje vart utveksla, som religionar, varer, dyr og plantar. Mykje importert slo rot, som rabarbraen, som handelsmenn frå Venezia hadde med seg frå Sentral-Asia. Kristendommen har asiatiske røter.

Møtet med det nye kontinentet, som dei kom til å kalle Amerika, var noko heilt anna. Om Amerika visste europearane ingen ting.

Og møtet skapte tankebry, også for teologane. Her fanst dyr og plantar som ingen europear før hadde sett. Var også dei skapte av Gud, i ei eiga skaparhandling der vest? Og dei toføtte skapnadene som for omkring, var dei menneske eller rare dyr? Hadde dei sjel? Var dei Guds born, eller djevelens? Skulle dei frelsast, ved misjon, eller skulle dei utryddast?

Det gjekk seg til. Europearane la den nye verda under seg og fortrengde dei innfødde som etter kvart vart tilkjende ei sjel og dermed fekk tilgang til evangeliet.

Og det fanst ein stor og ukjend planterikdom i denne nye verda. Dei nye plantane fann raskt vegen til europeiske matfat. Mais, potet, tomat og paprika vart først dyrka av amerikanske urfolk. Mais og potet er i dag hovudelement i maten i mange land. Potetene dreiv hungeren ut av Noreg eit par hundreår seinare, og min heimekommune lever i dag av tomatproduksjon.

Og urfolket hadde mange plantar som vart nytta som medisin. Eit av dei var kinatreet, med kinabork. Av denne borken kunne ein utvinne kinin. Med kinin kunne ein nedkjempe malaria, ein av dei mest utbreidde og alvorlege sjukdommar som finst. Det er blitt hevda at det var kininen som gjorde det mogeleg for europearar å overleve i og kolonisere tropiske land.

Desse nye legemidla skapte strid og motstand. Teologar meinte at Skaparane hadde forsynt ulike folk og stader med dei medisinske plantane som trongst og passa der dei levde. Europeiske plantar var då for europeiske sjukdommar, amerikanske plantar for amerikanske. Slik hadde Gud meint at det skulle vere.

Denne motstanden vart snart nedkjempa.

Tobakksplanten var ein plante som slo sterkt inn i europeisk medisin. Ein spansk lege, Nicolás Monardes, meinte at tobakksblad var framifrå til å forbinde sår, kurere hovud- og tannverk, betre vond pust og lindre verk i ledda. Tobakk kunne også nyttast mot forgifta sår, pussbyllar og nyrestein. Det fanst kort sagt ingen grenser for kva ein kunne nytte tobakk til i medisinen, skriv svensken Nils Uddenberg i boka Medisinens historie. Lidelse og helbredelse, omsett til norsk av Lars Nygaard.

Alt Columbus la merke til at folket på øyane røykte tørka blad. I 1518 vart tobakksfrø sende til Europa, men det tok til før bruken vart spreidd. Den franske ambassadøren i Portugal, Jean Nicot, dyrka tobakk i hagen sin og kalla planten «eit guddommeleg legemiddel». Han påstod at røyking gjorde menneska mildare til sinns og lettare å styre. Det fekk den franske dronninga til gå inn for tobakksrøyking.

Ambassadør Nicot kom til å bli udøyeleg. Han gav namn til tobakksslekta Nicotiana, og dermed også til nikotinen.

Tobakken fekk eit godt liv og eit godt omdømme. Han hjelpte for det meste, også for hard mage og epilepsi. Ei klassisk bok om barnemedisin tilrår bruk av tobakk om barn skulle få makk i magen. I kombinasjon med kaffi vil tobakken også styrke minnet.

Det var reint ut sagt sunt å røyke tobakk.

Alt har si tid, står det hos den vise Preikaren i det gamle testamentet. For tobakken ser tida ut til å vere ute. Andre amerikanske plantar har greidd seg mykje betre.

Andreas Skartveit