Spissane i fagrørsla må stundom setja saker på spissen, og då hender det at konfliktane spissar seg til. Men det er ikkje berre spissane som har spisskompetanse: Me andre kan spissa både øyro og blyantar, og nokre av oss er spissborgarar til fingerspissane – med tungespiss-r attpå.

Litt spissformulert kan me seia at spiss (m.) og spiss (adj.) er nykomarar i norsk, i alle fall jamført med arveord som brodd, odd, kvass og skarp. Spiss-orda er komne til oss frå (låg)tysk, og me finn dei ikkje som oppslagsord i norrøne ordbøker. Der finn me berre spís (el. spíz), som tyder ‘krydder; velsmakande mat’. Det same ordet – då i forma spiss – er med i Norsk Ordbog (1873) av Ivar Aasen. «Det er godt spiss», seier folk om svært velsmakande fisk, opplyser Aasen. Men dette ordet er ikkje det same som det spiss me møter i pilspiss og spissvinkla. Inkjekjønnsordet spiss (norr. spís el. spíz) kjem av mellomalderlatin species og er i ætt med engelsk spice og fransk épice (‘krydder’).

Det ser ikkje ut til å vera noko samband mellom spiss (‘noko skarpt’) og spiss (‘velsmakande mat’). Når me nyttar spiss (‘noko skarpt’) om mat, til dømes i ordlaget «setja ein spiss på», tyder det rett og slett at maten får ei skjerpande smakstilsetjing. Slik sett er det rimeleg at spiss (‘noko skarpt’) er i ætt med engelsk spike (‘setja piggar på; sprita opp’, t.d. «spike the punch»). Brennevin har jamnast ein skarp smak (jf. «ta ein skarp ein»), og nokre stader i landet kan dei finna på å «spissa kaffien» (d.e. gjera kaffi(dokter)en sterkare).

Spiss er i ætt med ord som spett (eig. same ord som spidd), spik (‘stor treflis’) og spikar. Mange av spiss-orda våre viser til slike smale og kvasse saker, jamfør passarspiss, spissmus og spissbogestil (gotisk stil). På våpen og reiskapar er spissen gjerne den fremste enden, dimed kan me bruka spiss om folk som står eller går fremst på noko vis, jamfør «spissen på fotballaget», «stå i spissen for prosjektet». Det tyske adjektivet spitz (‘spiss’) har vore nytta i tydinga ‘lur, utspekulert’, og det har gjeve oss ordet spissfindig. Spissborgar (ty. Spießbürger, eig. ‘borgar som berre er væpna med spjut’) høyrer strengt teke ikkje heime her. Tysk Spieß og vårt spjut er i ætt med kvarandre, men truleg ikkje med spiss.

Kristin Fridtun

Kristin Fridtun er filolog og forfattar.
E-post: kristin.fridtun@gmail.com