Alt levande krev energi. Plantane får energien sin frå sola, medan vi og andre dyr får han frå plantar og dyr ved å fylle magen med mat av ulikt slag.

Magen er eit mikroberikt, kjemisk og mekanisk apparat som tek seg av maten som kjem dit. Tarmtåttar og slimhinner vel ut det i maten som kroppen treng for å halde oppe livet. Det magen ikkje kan bruke og sende vidare, endar som skit – avføring, om det er eit finare ord.

Å handtere dyreskit effektivt og rasjonelt er ein viktig del av moderne jordbruk, og dermed også av moderne matforsyning. Vår eigen skit, mannemøkka, har det gått ille med. Ein gong var ho ein viktig ressurs som vart tatt godt vare på. No er ho berre eit problem, eit kloakkproblem.

I småskulen ein gong for lenge sidan hadde vi det vi kalla minnebøker, der vi skreiv små minneverdige helsingar til kvarandre, med små teikningar til. Ein gjengangar var dette vakre ønsket:

Gje lukka må gro

som graset bak do.

Vi budde i gamle førkrigshus med utedo overalt og hadde solid kunnskap om det vi skreiv om. Det voks godt rundt skiten vår. Vi visste det.

Før kunstgjødsla dukka opp, var det ei prioritert oppgåve å ta vare på, eventuelt skaffe alle former for skit, også menneskeskit.

Rundt dei stor byane, som Stavanger, kom bøndene inn og tømde utedoane om natta, til spreiing på garden neste dag. Bergen hadde lite jordbruk rundt byen, og båtar kom frå Rogaland og henta bergensskiten til spreiing heime. Vi gjorde små funn i åkrane våre. Hos grannen fann dei ei lita sølvskei i potetåkeren. Ho kom nok frå Bergen.

Det var dei beste bøndene som dreiv med dette. Møkka frå eigen gard var ikkje nok til å gje forsvarlege avlingar.

Så kom kunstgjødsla og etter kvart vassklosettet.

Denne installasjonen var kjend både på Kreta og i Roma, men han vart gløymd i mellomalderen, som så mykje anna. Først i 1775 var det ein gluping som tok ut patent på ei oppfinning som liknar på WC-en vår. No var det berre å dra i snora, og så var skiten borte.

Så enkelt var det ikkje. Oppfinninga møtte sterk motstand, fordi vatnet i fjordar, sjøar og elvar ville bli tilgrisa. Helge Høifødt skriv om dette i St. Halvard nr. 4 frå 2019.

Men vassklosettet lét seg ikkje stoppe. Ein nybygd leigegard i Kristiania fekk WC i 1902. Vår nye konge fekk det i slottet sitt i 1906.

Å handsame eigen skit i moderne heimar er enkelt og reinsleg. Men naturen kan styre si glede over å få denne møkka i fanget. Sjøar blir overgjødsla, og liv døyr. Austersjøen, med kloakktilsig frå mange land, er i ferd med å bli eit daudt hav.

Gamle Farmand hadde ein gong ein husdiktar som heitte Ruben. Han skreiv også om klosettet:

Klosett og bad bør alle ha. Det lar seg kombinere lett –

Men ikke som i fjorden vår, der man får alt i ett.

Entusiasmen til jærbonden, der han nattetid trilla stavangermøkka heim til garden sin for å hjelpe fram årets avling, er borte.

Møkka i lasset hans kom til å gå inn i livsprosessane på garden hans og bli verande der.

Kvar møkka vår hamnar når vi har trekt i snora, er det knapt nokon som veit.

Andreas Skartveit