I 2016 vart Oktoberrevolu-sjonsgata i den ukrainske byen Odesa ved Svartehavet døypt om til Jefim Geller-gata. Det er ei ære ikkje mange sjakkstormeistrar har opplevd. Geller spela 193 parti mot verdsmeistrane: Han vann 39 og tapte 31. Han hadde solid overtak på både Fischer og Botvinnik. «Vi skjøna ikkje opninga kongeindisk før Geller», sa patriarken i sovjetisk sjakk, Mikhail Botvinnik.

Geller var gatesmart i beste Odesa-tradisjon, ikkje ulik den største russiskspråklege satirikaren dei siste 100 åra, Mikhail Zjvanetskij. Dei hadde den same korpulente, stutte kroppen og den same Odesa-sjargongen med formuleringar av typen: «Går De no, gudskjelov, eller vert De verande, Gud forby?» Og litt seinare: «Så synd at De endeleg må gå.»

Denne kan passa på Geller: «Eg har vore 214 dagar utan alkohol. Men ikkje på rad.» I alle høve røykte han som ein skorstein. Han måtte òg eta. Då han vitja Botvinnik på datsjaen for å analysera sjakkvariantar nokre dagar, flykta han frå staden utan eit ord. Botvinnik serverte berre lunsj og middag, utan mellommåltid.

Den karakteristiske Odesa-humoren kjem tydeleg fram i dialogen nedanfor:

– Kva er du av nasjonalitet?

– Ja. Og du?

– Nei.

– Kva er gale med deg?

Den siste punchlina fekk eg forklart av ein russisk jøde (sjakkspelar og språkprofessor): Poenget er at frå ein jødisk-odesisk ståstad er det utenkjeleg at nokon ikkje har jødiske røter. Zjvanetskij og Geller var sjølvsagt òg jødar, men Geller var ikkje ein intellektuell jøde, men ein «arbeidarklassejøde», ifølgje den jødiske stormeisteren Sosonko. Geller sa det slik: «Eg knyter meg ikkje til jødedomen, men andre knyter meg til jødedomen.»

Den siste formuleringa var jo ganske «intellektuell» likevel. Og her er paradokset hos Geller: Han var ein grovkorna slugger, men òg ein djup analytikar – ein av dei største i sjakkhistoria.

«Ingen kunne ‘sitja’ som Geller», sa Boris Spasskij som nytta odesiten som sekundant i VM-kampen mot Fischer i 1972. «Ein kan seia at Geller utvikla sjakktalentet sitt med ræva – og ræva voks sjølv òg i symbiose med sjakkforståinga», forklarte Spasskij. Geller protesterte ikkje: «Når eg er stressa, må eg setja meg ned og analysera i fem–seks timar, så roar eg meg.»

Atle Grønn

Atle Grønn er internasjonal meister i sjakk.