«Den som har lita råd, får ikkje slå stort på», seier ordtaket. Rådsnare og rådkloke folk kan greia seg godt jamvel om pengepungen er slunken, og det er stor hjelp i gode rådgjevarar. Å ta imot råd frå alle moglege folk er derimot utilrådeleg. Dei som er tviråduge og retter seg etter alle innspela dei får, vert lett rådlause og får ingenting gjort. Me har ordtak for det òg, må vita: «Skal ein byggja etter kvar manns råd, so kjem det aldri tak oppå.»

Substantivet råd og verbet råda er nedervde ord med lang fartstid og mange arbeidsområde. (Ordet område – eig. ‘distrikt som ein råder over’ – vart rett nok lånt frå svensk ein gong på 1800-talet.) Verbet råda kan mellom anna tyda ‘styra’, ‘fastsetja’ og ‘gjeva råd’: «Stilla råder.» «Han rådde grunnen åleine.» «Eg råder ikkje med det.» «Ho var fastrådd på å fara.» «Dei rådde oss til å gjera det.» Soleis vert verbet nytta i mange av dei andre germanske måla òg. Men engelsk skil seg ut, for der har verbet berre tydinga ‘lesa’. Ja, norsk råda og engelsk read er i grunn og botn same ordet. I mellomalderen kunne folk her heime finna på å nytta råda om å tyda og lesa, men den tydinga vart snøgt borte att.

Når det gjeld substantivet råd, er ingen av dei grammatiske kjønna einerådande: Råd finst i ein hankjønns-, hokjønns- og inkjekjønnsvariant. I målføra har råd stort sett vore bøygt som hokjønnsord (jf. Aasen). I norrønt var ordet inkjekjønn, og forma råds (jf. «spørja til råds») er ein leivning av den gamle inkjekjønnsbøyinga. Sterke hokjønnsord endar tradisjonelt på -ar i genitiv («koma til bygdar», «koma til tidar»), men råd endar på -s til liks med andre inkjekjønnsord (jf. «til fjells», «til beins»).

Råd er inkjekjønn når me talar om ei samling oppnemnde eller valde personar, jamfør elevråd, Kongens råd, språkråd og supperåd. Det er hankjønn når me talar om rådsmedlemer og personar med visse titlar, jamfør statsråd og kommunalråd. Det er hokjønn eller inkjekjønn når me talar om rettleiing og framlegg til hjelp: Me kan gjeva nokon ei god råd eller eit godt råd. Når me talar om økonomisk evne, (lækje)middel, høve og utveg, er det hokjønnet som råder: «Dei har god råd.» «Dei prøvde mange råder mot sykja.» «Han visste ikkje si arme råd.» «Det vert støtt ei råd med råd.»

Kristin Fridtun

Kristin Fridtun er filolog og forfattar.

E-post: kristin.fridtun@gmail.com