På køyret
Køyra får køyrt seg kvar einaste dag, men ordet er likevel ikkje ihelkøyrt. Det toler hardkøyr og trivst godt når køyreplanen er stram. Ja, det er berre å køyra på, synest køyra, men dei av oss som ferdast i trafikken, veit at køyring kan vera svært farleg. Som det gamle ordtaket seier: «Det køyrer mange, som helder skulde ganga.»
Det er lett å «koma ut å køyra» (‘koma i store vanskar’) når ein skal greia ut om køyra. Ordet finst berre i nordgermanske språk og er slik sett lett å halda styr på, men opphavet er noko uvisst. Ein teori er at køyra er i ætt med verbet kjosa (norr. kjósa ‘velja’, jf. eng. choose). Køyra kan ha hatt grunntydinga ‘få til å velja, lata velja’, som sidan har vorte endra til ‘oppmoda, tilskunda, eggja’. I norrønt vart keyra nytta i tydingane ‘driva (fram), setja i rørsle med tvang, jaga; rida’. På den tida hadde dei jamvel substantivet keyri (‘stav eller svepe til å driva køyredyr fram med’) og seiemåten «keyra upp folkit» (‘eggja folket, setja folket i rørsle’). Me kan framleis bruka køyra om å driva fram dyr, jamfør «køyra hest» og «køyra hundespann», men me kan òg bruka det om å føra farkostar og reiskapar («køyra bil», «køyra kniven i veggen»); frakta noko («køyra ved», «køyra nokon heim»); aka eller renna («køyra slalåm») og gå fram på ein viss måte («køyra sitt eige laup»).
Det er ymse grunnar til at mange «skulde ganga» heller enn å køyra. Nokre er fyllekøyrarar som tek seg ein køyretur fordi dei trur at køyreeigenskapane deira er like gode i påverka som i upåverka tilstand. Andre er råkøyrarar som likar halslaus kappkøyring og meiner at alle andre driv med lusekøyring. Køyreskulelærdomen har dei gløymt, og råkøyringa kan enda med at dei køyrer ned, over, på eller i nokon.
Til alt hell er mykje av (rå)køyringa vår biletleg. Me kan verta overkøyrde utan at nokon er borti oss reint fysisk, og folk kan køyra eit prosjekt i grøfta jamvel om dei sit inne på kontoret sitt. Å køyra plankar har vore rekna som eit so einfelt og endeframt arbeid at me kan bruka plankekøyring om alt som er svært lett. I alle fall går det i eitt køyr på den eine eller andre måten. Fyrst når me har vore gjennom utkøyring, omkøyring, gjennomkøyring, innkøyring, oppkøyring og avkøyring, kan me seia at laupet er køyrt.
Kristin Fridtun
Kristin Fridtun er filolog og forfattar.
E-post: kristin.fridtun@gmail.com
Er du abonnent? Logg på her for å lese vidare.
Digital tilgang til DAG OG TID – heilt utan binding
Prøv ein månad for kr 49.
Deretter kr 199 per månad. Stopp når du vil.
Køyra får køyrt seg kvar einaste dag, men ordet er likevel ikkje ihelkøyrt. Det toler hardkøyr og trivst godt når køyreplanen er stram. Ja, det er berre å køyra på, synest køyra, men dei av oss som ferdast i trafikken, veit at køyring kan vera svært farleg. Som det gamle ordtaket seier: «Det køyrer mange, som helder skulde ganga.»
Det er lett å «koma ut å køyra» (‘koma i store vanskar’) når ein skal greia ut om køyra. Ordet finst berre i nordgermanske språk og er slik sett lett å halda styr på, men opphavet er noko uvisst. Ein teori er at køyra er i ætt med verbet kjosa (norr. kjósa ‘velja’, jf. eng. choose). Køyra kan ha hatt grunntydinga ‘få til å velja, lata velja’, som sidan har vorte endra til ‘oppmoda, tilskunda, eggja’. I norrønt vart keyra nytta i tydingane ‘driva (fram), setja i rørsle med tvang, jaga; rida’. På den tida hadde dei jamvel substantivet keyri (‘stav eller svepe til å driva køyredyr fram med’) og seiemåten «keyra upp folkit» (‘eggja folket, setja folket i rørsle’). Me kan framleis bruka køyra om å driva fram dyr, jamfør «køyra hest» og «køyra hundespann», men me kan òg bruka det om å føra farkostar og reiskapar («køyra bil», «køyra kniven i veggen»); frakta noko («køyra ved», «køyra nokon heim»); aka eller renna («køyra slalåm») og gå fram på ein viss måte («køyra sitt eige laup»).
Det er ymse grunnar til at mange «skulde ganga» heller enn å køyra. Nokre er fyllekøyrarar som tek seg ein køyretur fordi dei trur at køyreeigenskapane deira er like gode i påverka som i upåverka tilstand. Andre er råkøyrarar som likar halslaus kappkøyring og meiner at alle andre driv med lusekøyring. Køyreskulelærdomen har dei gløymt, og råkøyringa kan enda med at dei køyrer ned, over, på eller i nokon.
Til alt hell er mykje av (rå)køyringa vår biletleg. Me kan verta overkøyrde utan at nokon er borti oss reint fysisk, og folk kan køyra eit prosjekt i grøfta jamvel om dei sit inne på kontoret sitt. Å køyra plankar har vore rekna som eit so einfelt og endeframt arbeid at me kan bruka plankekøyring om alt som er svært lett. I alle fall går det i eitt køyr på den eine eller andre måten. Fyrst når me har vore gjennom utkøyring, omkøyring, gjennomkøyring, innkøyring, oppkøyring og avkøyring, kan me seia at laupet er køyrt.
Kristin Fridtun
Kristin Fridtun er filolog og forfattar.
E-post: kristin.fridtun@gmail.com
Fleire artiklar
Stian Jenssen (t.v.) var alt på plass i Nato då Jens Stoltenberg tok til i jobben som generalsekretær i 2014. Dei neste ti åra skulle dei arbeide tett i lag. Her er dei fotograferte i Kongressen i Washington i januar i år.
Foto: Mandel Ngan / AFP / NTB
Nato-toppen som sa det han tenkte
Stian Jenssen fekk kritikk då han som stabssjef i Nato skisserte ei fredsløysing der Ukraina gjev opp territorium i byte mot Nato-medlemskap. – På eit tidspunkt må ein ta innover seg situasjonen på bakken, seier han.
President Joe Biden og visepresident Kamala Harris i august 2023. Den økonomiske politikken deira bidrog til å få ned arbeidsløysa, men inflasjonen som tok av i 2022, gjorde større inntrykk.
Foto: Evan Vucci / AP / NTB
Harris blir heimsøkt av inflasjonen
Kanskje vart presidentvalet i USA 2024 avgjort ved bensinpumpene og i matbutikkane.
Noreg er på tredjeplass i kokainbruk i Europa.
Foto: Beate Oma Dahle / NTB
– Meiningslaust å straffe sjuke
Ronny Rene Raveen, tidlegare politimann og rusmisbrukar, vil ha avkriminalisering av rusmisbrukarar og unge opp til 25 år.
«Moren» utanfor Munchmuseet.
Foto: Heiko Junge / NTB
«Kva slags motiv hadde Emin for å støype ein salbar skulptur i bronse i tre utgåver under konkurransen?»
Hans Rotmo var ein flåkjefta rabulist og provokatør, skriv Audun Skjervøy.
Hans Rotmo (1948–2024)
«Det er eit før og eit etter Vømmøl Spellmannslag.»