JavaScript is disabled in your web browser or browser is too old to support JavaScript. Today almost all web pages contain JavaScript, a scripting programming language that runs on visitor's web browser. It makes web pages functional for specific purposes and if disabled for some reason, the content or the functionality of the web page can be limited or unavailable.

Takk for at du vil dele artikkelen

Den du deler artikkelen med, kan lese og eventuelt lytte til heile artikkelen.
Det gjer vi for at fleire skal oppdage DAG OG TID.

Namnet ditt vert synleg for alle du deler artikkelen med.

Kunnskap

På køyret

Kvar veke les vi inn utvalde artiklar, som abonnentane våre kan lytte til.
Lytt til artikkelen
2357
20190329
2357
20190329

Køyra får køyrt seg kvar einaste dag, men ordet er likevel ikkje ihelkøyrt. Det toler hardkøyr og trivst godt når køyreplanen er stram. Ja, det er berre å køyra på, synest køyra, men dei av oss som ferdast i trafikken, veit at køyring kan vera svært farleg. Som det gamle ordtaket seier: «Det køyrer mange, som helder skulde ganga.»

Det er lett å «koma ut å køyra» (‘koma i store vanskar’) når ein skal greia ut om køyra. Ordet finst berre i nordgermanske språk og er slik sett lett å halda styr på, men opphavet er noko uvisst. Ein teori er at køyra er i ætt med verbet kjosa (norr. kjósa ‘velja’, jf. eng. choose). Køyra kan ha hatt grunntydinga ‘få til å velja, lata velja’, som sidan har vorte endra til ‘oppmoda, tilskunda, eggja’. I norrønt vart keyra nytta i tydingane ‘driva (fram), setja i rørsle med tvang, jaga; rida’. På den tida hadde dei jamvel substantivet keyri (‘stav eller svepe til å driva køyredyr fram med’) og seiemåten «keyra upp folkit» (‘eggja folket, setja folket i rørsle’). Me kan framleis bruka køyra om å driva fram dyr, jamfør «køyra hest» og «køyra hundespann», men me kan òg bruka det om å føra farkostar og reiskapar («køyra bil», «køyra kniven i veggen»); frakta noko («køyra ved», «køyra nokon heim»); aka eller renna («køyra slalåm») og gå fram på ein viss måte («køyra sitt eige laup»).

Det er ymse grunnar til at mange «skulde ganga» heller enn å køyra. Nokre er fyllekøyrarar som tek seg ein køyretur fordi dei trur at køyreeigenskapane deira er like gode i påverka som i upåverka tilstand. Andre er råkøyrarar som likar halslaus kappkøyring og meiner at alle andre driv med lusekøyring. Køyreskulelærdomen har dei gløymt, og råkøyringa kan enda med at dei køyrer ned, over, på eller i nokon.

Til alt hell er mykje av (rå)køyringa vår biletleg. Me kan verta overkøyrde utan at nokon er borti oss reint fysisk, og folk kan køyra eit prosjekt i grøfta jamvel om dei sit inne på kontoret sitt. Å køyra plankar har vore rekna som eit so einfelt og endeframt arbeid at me kan bruka plankekøyring om alt som er svært lett. I alle fall går det i eitt køyr på den eine eller andre måten. Fyrst når me har vore gjennom utkøyring, omkøyring, gjennomkøyring, innkøyring, oppkøyring og avkøyring, kan me seia at laupet er køyrt.

Kristin Fridtun

Kristin Fridtun er filolog og forfattar.
E-post: kristin.fridtun@gmail.com

Digital tilgang til DAG OG TID – heilt utan binding

Prøv ein månad for kr 49.
Deretter kr 199 per månad. Stopp når du vil.


Eller kjøp eit anna abonnement

Køyra får køyrt seg kvar einaste dag, men ordet er likevel ikkje ihelkøyrt. Det toler hardkøyr og trivst godt når køyreplanen er stram. Ja, det er berre å køyra på, synest køyra, men dei av oss som ferdast i trafikken, veit at køyring kan vera svært farleg. Som det gamle ordtaket seier: «Det køyrer mange, som helder skulde ganga.»

Det er lett å «koma ut å køyra» (‘koma i store vanskar’) når ein skal greia ut om køyra. Ordet finst berre i nordgermanske språk og er slik sett lett å halda styr på, men opphavet er noko uvisst. Ein teori er at køyra er i ætt med verbet kjosa (norr. kjósa ‘velja’, jf. eng. choose). Køyra kan ha hatt grunntydinga ‘få til å velja, lata velja’, som sidan har vorte endra til ‘oppmoda, tilskunda, eggja’. I norrønt vart keyra nytta i tydingane ‘driva (fram), setja i rørsle med tvang, jaga; rida’. På den tida hadde dei jamvel substantivet keyri (‘stav eller svepe til å driva køyredyr fram med’) og seiemåten «keyra upp folkit» (‘eggja folket, setja folket i rørsle’). Me kan framleis bruka køyra om å driva fram dyr, jamfør «køyra hest» og «køyra hundespann», men me kan òg bruka det om å føra farkostar og reiskapar («køyra bil», «køyra kniven i veggen»); frakta noko («køyra ved», «køyra nokon heim»); aka eller renna («køyra slalåm») og gå fram på ein viss måte («køyra sitt eige laup»).

Det er ymse grunnar til at mange «skulde ganga» heller enn å køyra. Nokre er fyllekøyrarar som tek seg ein køyretur fordi dei trur at køyreeigenskapane deira er like gode i påverka som i upåverka tilstand. Andre er råkøyrarar som likar halslaus kappkøyring og meiner at alle andre driv med lusekøyring. Køyreskulelærdomen har dei gløymt, og råkøyringa kan enda med at dei køyrer ned, over, på eller i nokon.

Til alt hell er mykje av (rå)køyringa vår biletleg. Me kan verta overkøyrde utan at nokon er borti oss reint fysisk, og folk kan køyra eit prosjekt i grøfta jamvel om dei sit inne på kontoret sitt. Å køyra plankar har vore rekna som eit so einfelt og endeframt arbeid at me kan bruka plankekøyring om alt som er svært lett. I alle fall går det i eitt køyr på den eine eller andre måten. Fyrst når me har vore gjennom utkøyring, omkøyring, gjennomkøyring, innkøyring, oppkøyring og avkøyring, kan me seia at laupet er køyrt.

Kristin Fridtun

Kristin Fridtun er filolog og forfattar.
E-post: kristin.fridtun@gmail.com

Emneknaggar

Fleire artiklar

Etter valet i 2016 blei det vanleg å seie at Trump vann fordi folk hadde oversett kjenslene til den kvite arbeiderklassa. Er biletet eit anna i denne omgangen?

Etter valet i 2016 blei det vanleg å seie at Trump vann fordi folk hadde oversett kjenslene til den kvite arbeiderklassa. Er biletet eit anna i denne omgangen?

Foto: Dustin Chambers / Reuters / NTB

UtanriksSamfunn

Overkorrigeringa

NEW YORK: Mark Lilla fekk enorm merksemd for sin diagnose av presidentvalet i USA i 2016. Eg oppsøker han for å få oppdaterte psykologiseringar av den amerikanske folkesjela anno 2024.

Ida Lødemel Tvedt
Etter valet i 2016 blei det vanleg å seie at Trump vann fordi folk hadde oversett kjenslene til den kvite arbeiderklassa. Er biletet eit anna i denne omgangen?

Etter valet i 2016 blei det vanleg å seie at Trump vann fordi folk hadde oversett kjenslene til den kvite arbeiderklassa. Er biletet eit anna i denne omgangen?

Foto: Dustin Chambers / Reuters / NTB

UtanriksSamfunn

Overkorrigeringa

NEW YORK: Mark Lilla fekk enorm merksemd for sin diagnose av presidentvalet i USA i 2016. Eg oppsøker han for å få oppdaterte psykologiseringar av den amerikanske folkesjela anno 2024.

Ida Lødemel Tvedt
Stian Jenssen (t.v.) var alt på plass i Nato då Jens Stoltenberg tok til i jobben som generalsekretær i 2014. Dei neste ti åra skulle dei arbeide tett i lag. Her er dei fotograferte i Kongressen i Washington i januar i år.

Stian Jenssen (t.v.) var alt på plass i Nato då Jens Stoltenberg tok til i jobben som generalsekretær i 2014. Dei neste ti åra skulle dei arbeide tett i lag. Her er dei fotograferte i Kongressen i Washington i januar i år.

Foto: Mandel Ngan / AFP / NTB

IntervjuSamfunn
Christiane Jordheim Larsen

Nato-toppen som sa det han tenkte

Stian Jenssen fekk kritikk då han som stabssjef i Nato skisserte ei fredsløysing der Ukraina gjev opp territorium i byte mot Nato-medlemskap. – På eit tidspunkt må ein ta innover seg situasjonen på bakken, seier han.

President Joe Biden og visepresident Kamala Harris i august 2023. Den økonomiske politikken deira bidrog til å få ned arbeidsløysa, men inflasjonen som tok av i 2022, gjorde større inntrykk.

President Joe Biden og visepresident Kamala Harris i august 2023. Den økonomiske politikken deira bidrog til å få ned arbeidsløysa, men inflasjonen som tok av i 2022, gjorde større inntrykk.

Foto: Evan Vucci / AP / NTB

Samfunn
Per Anders Todal

Harris blir heimsøkt av inflasjonen

Kanskje vart presidentvalet i USA 2024 avgjort ved bensinpumpene og i matbutikkane.

Noreg er på tredjeplass i kokainbruk i Europa.

Noreg er på tredjeplass i kokainbruk i Europa.

Foto: Beate Oma Dahle / NTB

Samfunn
Sofie May Rånes

– Meiningslaust å straffe sjuke

Ronny Rene Raveen, tidlegare politimann og rusmisbrukar, vil ha avkriminalisering av rusmisbrukarar og unge opp til 25 år.

Feature

Greske byggjeklossar

Eg dreg til Kreta og lærer om skilnaden på tyske og britiske turistar.

May Linn Clement
Feature

Greske byggjeklossar

Eg dreg til Kreta og lærer om skilnaden på tyske og britiske turistar.

May Linn Clement

les DAG OG TID.
Vil du òg prøve?

Her kan du prøve vekeavisa DAG OG TID gratis i tre veker.
Prøveperioden stoppar av seg sjølv.

Komplett

Papiravisa
Digital utgåve av papiravisa
Digitale artiklar
Digitalt arkiv
Lydavis

Digital

Digital utgåve av papiravisa
Digitale artiklar
Digitalt arkiv
Lydavis

Komplett

Papiravisa
Digital utgåve av papiravisa
Digitale artiklar
Digitalt arkiv
Lydavis

Digital

Digital utgåve av papiravisa
Digitale artiklar
Digitalt arkiv
Lydavis