Sjukt mange tykkjer at sjuk og ikkje minst sinnssjuk vert nytta oftare enn godt er. Rett nok er det få som har ein sjukleg mothug mot desse orda, og snautt nokon er vortne innlagde på sjukehus for det. Men me kan trygt seia at ordbruk (og irritasjon over ordbruk) smittar, og når ein har treft mange som lid av sinnssjuk-sykja, er det forståeleg at ein er sjuk etter å høyra andre ord.

Sjuk er elles ikkje det einaste ordet vårt for ‘som er (fælt) i ulag; som har ring helse; ikkje frisk’. I artikkelen om sjuk i Norsk Ordbog skriv Aasen at nokre stader «siges oftere klen eller laak». Det gjeld enno. Sjuk er kan henda det mest herskesjuke av desse orda, for det er jamnast sjuk me møter i samansetjingar og nemningar for sotter, lidingar og stell: sjukebil, sjukdom, sjukemelding, sjukepleiar, febersjuk, kreftsjuk, barnesjukdom, virussjukdom og so bortetter.

Det er sjukt lett å kjenna att sjuk i andre mål, jamfør svensk sjuk, dansk syg, nederlandsk ziek og engelsk sick. I tysk er sjuk-fråværet stort: Adjektivet siech er nesten heilt borttrengt av krank. Sjuk skal henga i hop med eit germansk verb som tydde ‘vera sjuk(leg)’, og substantivet sott (jf. farsott, sotteseng) høyrer til same ætta. Røtene til sjuk er elles godt gøymde. Me kan velja fritt mellom dei avleidde substantiva sjuke og sykje (spysjuke el. spysykje).

Det å vera bilsjuk, fyllesjuk, humørsjuk eller krimsjuk er som oftast noko anna enn å vera alvorleg sjuk eller dødssjuk. Men krimsykje kan vera farleg for somme, so det gjeld å kjenna heile sjukdomsbiletet. Me kan òg nytta sjuk om skadde eller vonde lekamsdelar: «Eg har ein sjuk fot.» I alle høve er det sant som ordtaket seier: «Den sjuke skjønar best kva det er å vera frisk.» Å vera heime med sjukt barn jamt kan òg vera ei hard røyning.

Dersom me trår etter eller er fæle til å gjera noko, kan me få høyra at me er sjuke. Me får ikkje sjukepengar når me er pratesjuke, pyntesjuke, verpesjuke eller selskapssjuke, men slike sykjer lyt òg takast alvorleg. Når folk er råka av svartsykje eller æresykje, kan dei gjera ting som er mykje verre enn å be for si sjuke mor.

Dessutan skal me hugsa at det ikkje berre er folk og dyr som vert sjuke. Her finst vassjuk jord og sjuke elvar og vatn, og det kan koma sjukdom på vokstrane.

Kristin Fridtun

Kristin Fridtun er filolog og forfattar.
E-post: kristin.fridtun@gmail.com