JavaScript is disabled in your web browser or browser is too old to support JavaScript. Today almost all web pages contain JavaScript, a scripting programming language that runs on visitor's web browser. It makes web pages functional for specific purposes and if disabled for some reason, the content or the functionality of the web page can be limited or unavailable.

Takk for at du vil dele artikkelen

Den du deler artikkelen med, kan lese og eventuelt lytte til heile artikkelen.
Det gjer vi for at fleire skal oppdage DAG OG TID.

Namnet ditt vert synleg for alle du deler artikkelen med.

Ord om språkKunnskap

Villeidd rettleiar

Kvar veke les vi inn utvalde artiklar, som abonnentane våre kan lytte til.
Lytt til artikkelen
2361
20210115
2361
20210115

Den 7. april 1867 kunne lesarane av Dølen hyggja seg med eit stykke om tale- og skrivestil. Nokre av domane Aasmund O. Vinje feller her, er vortne vidgjetne. Han skriv til dømes at målføringa åt «den lærde Philologen» er kjenneteikna av «lange Inleidningar til stutte Tankar» eller «store Trapper til smaae Hus». Det treng ikkje vera gale med lange innleiingar, i alle fall ikkje når det som kjem etter, er verdt å venta på. Likevel er det ein føremon å koma snøgt til saka.

Saka her er det nedervde verbet leia. Me finn det i ei rad germanske mål, jamfør til dømes dansk lede (og bokmål lede), svensk leda, engelsk lead, nederlandsk leiden og tysk leiten. Granskarane kan fortelja oss at leia er kausativ til det sterke verbet li(da), som har grunntydinga ‘gå’ (ofte nytta om tid, jf. «det lakkar og lid», «hausten er liden», «når det lid på»). Den opphavlege tydinga til leia var soleis ‘få til å gå’. I dag har ordet ei litt vidare tyding: Me nyttar leia om det å føra noko eller nokon i bokstavleg eller biletleg meining.

Å leia kan til dømes vera å føra nokon med handa eller i eit band: «Han kom leiande med hesten.» «Dei gjekk og leiddest.» «Kua vart leidd til stut i går.» I bokmål og nokre talemål er det vanleg å nytta forma leie når ein talar om å føra med handa eller gå hand i hand (t.d. «leie hverandre»), og so nyttar ein lede om andre former for føring (t.d. «lede noen mot utgangen», «en ledende skikkelse»). I nynorsk nyttar me leia om alt. Me leier eit barn, leier ei verksemd, stiller leiande spørsmål og leier eit skirenn. Jamvel livlause saker kan leia, til dømes seier me at kopar leier elektrisk straum godt (jf. òg lynavleiar).

Kva kjenneteiknar ein god leiar og god leiarskap? Har alle leiartypar dei rette leiareigenskapane? Det er skrive mange bøker og artiklar om emnet, og truleg har nokre av avisene teke det opp på leiarplass. Toppleiarar og partileiarar får i alle fall mykje merksemd. Her finst òg byggjeleiarar, møteleiarar, lagleiarar, streikeleiarar, kursleiarar, nestleiarar og so bortetter, og alle veit at leiaren har mykje å seia. Dersom ein debattleiar, programleiar eller reiseleiar er dårleg, vert som regel debatten, programmet eller reisa dårleg òg. Villeiande brukarrettleiingar er nok likevel det verste.

Kristin Fridtun

Kristin Fridtun er filolog og forfattar.

E-post: kristin.fridtun@gmail.com

Digital tilgang til DAG OG TID – heilt utan binding

Prøv ein månad for kr 49.
Deretter kr 199 per månad. Stopp når du vil.


Eller kjøp eit anna abonnement

Den 7. april 1867 kunne lesarane av Dølen hyggja seg med eit stykke om tale- og skrivestil. Nokre av domane Aasmund O. Vinje feller her, er vortne vidgjetne. Han skriv til dømes at målføringa åt «den lærde Philologen» er kjenneteikna av «lange Inleidningar til stutte Tankar» eller «store Trapper til smaae Hus». Det treng ikkje vera gale med lange innleiingar, i alle fall ikkje når det som kjem etter, er verdt å venta på. Likevel er det ein føremon å koma snøgt til saka.

Saka her er det nedervde verbet leia. Me finn det i ei rad germanske mål, jamfør til dømes dansk lede (og bokmål lede), svensk leda, engelsk lead, nederlandsk leiden og tysk leiten. Granskarane kan fortelja oss at leia er kausativ til det sterke verbet li(da), som har grunntydinga ‘gå’ (ofte nytta om tid, jf. «det lakkar og lid», «hausten er liden», «når det lid på»). Den opphavlege tydinga til leia var soleis ‘få til å gå’. I dag har ordet ei litt vidare tyding: Me nyttar leia om det å føra noko eller nokon i bokstavleg eller biletleg meining.

Å leia kan til dømes vera å føra nokon med handa eller i eit band: «Han kom leiande med hesten.» «Dei gjekk og leiddest.» «Kua vart leidd til stut i går.» I bokmål og nokre talemål er det vanleg å nytta forma leie når ein talar om å føra med handa eller gå hand i hand (t.d. «leie hverandre»), og so nyttar ein lede om andre former for føring (t.d. «lede noen mot utgangen», «en ledende skikkelse»). I nynorsk nyttar me leia om alt. Me leier eit barn, leier ei verksemd, stiller leiande spørsmål og leier eit skirenn. Jamvel livlause saker kan leia, til dømes seier me at kopar leier elektrisk straum godt (jf. òg lynavleiar).

Kva kjenneteiknar ein god leiar og god leiarskap? Har alle leiartypar dei rette leiareigenskapane? Det er skrive mange bøker og artiklar om emnet, og truleg har nokre av avisene teke det opp på leiarplass. Toppleiarar og partileiarar får i alle fall mykje merksemd. Her finst òg byggjeleiarar, møteleiarar, lagleiarar, streikeleiarar, kursleiarar, nestleiarar og so bortetter, og alle veit at leiaren har mykje å seia. Dersom ein debattleiar, programleiar eller reiseleiar er dårleg, vert som regel debatten, programmet eller reisa dårleg òg. Villeiande brukarrettleiingar er nok likevel det verste.

Kristin Fridtun

Kristin Fridtun er filolog og forfattar.

E-post: kristin.fridtun@gmail.com

Emneknaggar

Fleire artiklar

Donald Trump talar til tilhengarane i Traverse i Michigan 25. oktober.

Donald Trump talar til tilhengarane i Traverse i Michigan 25. oktober.

Foto: Jim Watson / AFP / NTB

Samfunn

Trump ord for ord

Kva seier Trump på folkemøta? For å få eit inntrykk av kva han vil formidla til møtelyden, trykkjer vi den første delen av talen han heldt i vippestaten Michigan førre helg.

Donald Trump talar til tilhengarane i Traverse i Michigan 25. oktober.

Donald Trump talar til tilhengarane i Traverse i Michigan 25. oktober.

Foto: Jim Watson / AFP / NTB

Samfunn

Trump ord for ord

Kva seier Trump på folkemøta? For å få eit inntrykk av kva han vil formidla til møtelyden, trykkjer vi den første delen av talen han heldt i vippestaten Michigan førre helg.

Sunniva M. Roligheten debuterte som romanforfattar i 2022. Boka som kjem ut no, har ho skrive saman med Daniel A. Wilondja.

Sunniva M. Roligheten debuterte som romanforfattar i 2022. Boka som kjem ut no, har ho skrive saman med Daniel A. Wilondja.

Foto: Anna-Julia Granberg / Blunderbuss

BokMeldingar
Odd W. Surén

Orda mellom oss

Sunniva M. Roligheten, Daniel A. Wilondja og Google Translate har saman skrive ein fascinerande tekstkollasj.

Teikning: May LInn Clement

Ord om språkKunnskap
Kristin Fridtun

«Blokk har vore nytta om stabben folk vart halshogne på.»

Med jamne mellomrom legg Riksrevisjonen, her representert ved riksrevisor Karl Eirik Schjøtt-Pedersen, fram undersøkingar med nokså hard kritikk av korleis vedteken politikk vert gjennomført av forvaltinga.

Med jamne mellomrom legg Riksrevisjonen, her representert ved riksrevisor Karl Eirik Schjøtt-Pedersen, fram undersøkingar med nokså hard kritikk av korleis vedteken politikk vert gjennomført av forvaltinga.

Foto: Ole Berg-Rusten / NTB

Samfunn
Eva Aalberg Undheim

Eit spørsmål om kontroll

I rapport etter rapport kritiserer Riksrevisjonen statlege institusjonar for feil og manglar. Men kva kjem det eigentleg ut av kritikken?

Etter valet i 2016 blei det vanleg å seie at Trump vann fordi folk hadde oversett kjenslene til den kvite arbeiderklassa. Er biletet eit anna i denne omgangen?

Etter valet i 2016 blei det vanleg å seie at Trump vann fordi folk hadde oversett kjenslene til den kvite arbeiderklassa. Er biletet eit anna i denne omgangen?

Foto: Dustin Chambers / Reuters / NTB

UtanriksSamfunn

Overkorrigeringa

NEW YORK: Mark Lilla fekk enorm merksemd for sin diagnose av presidentvalet i USA i 2016. Eg oppsøker han for å få oppdaterte psykologiseringar av den amerikanske folkesjela anno 2024.

Ida Lødemel Tvedt
Etter valet i 2016 blei det vanleg å seie at Trump vann fordi folk hadde oversett kjenslene til den kvite arbeiderklassa. Er biletet eit anna i denne omgangen?

Etter valet i 2016 blei det vanleg å seie at Trump vann fordi folk hadde oversett kjenslene til den kvite arbeiderklassa. Er biletet eit anna i denne omgangen?

Foto: Dustin Chambers / Reuters / NTB

UtanriksSamfunn

Overkorrigeringa

NEW YORK: Mark Lilla fekk enorm merksemd for sin diagnose av presidentvalet i USA i 2016. Eg oppsøker han for å få oppdaterte psykologiseringar av den amerikanske folkesjela anno 2024.

Ida Lødemel Tvedt

les DAG OG TID.
Vil du òg prøve?

Her kan du prøve vekeavisa DAG OG TID gratis i tre veker.
Prøveperioden stoppar av seg sjølv.

Komplett

Papiravisa
Digital utgåve av papiravisa
Digitale artiklar
Digitalt arkiv
Lydavis

Digital

Digital utgåve av papiravisa
Digitale artiklar
Digitalt arkiv
Lydavis

Komplett

Papiravisa
Digital utgåve av papiravisa
Digitale artiklar
Digitalt arkiv
Lydavis

Digital

Digital utgåve av papiravisa
Digitale artiklar
Digitalt arkiv
Lydavis