Uhøvelege høvesdikt
Er høve eit tidhøveleg ord? Tidhøveleg vert gjerne nytta om noko som er på høgd med samtida, eller som høver med smaken eller moten i tida. Me kan trygt slå fast at ord som moderne, trendy og in i mange krinsar er meir tidhøvelege enn tidhøveleg, men spørsmålet galdt høve, og det ordet har tolleg gode livs- og arbeidstilhøve. Mange har skjøna at høve høver til so mangt.
Særleg i den nynorske tradisjonen står høve sterkt, men det må òg nemnast at Knud Knudsen, «far åt bokmålet», gjerne nytta høve. Seinare vart høve mestsom eit samnorsk signalord, jamfør Arnulf Øverland: «En lojal bokmålsmann greier sig gjerne med ymse og høve og omsyn. Har han sagt det, da synes han, han har gjort det godt» (frå Riksmål, landsmål og slagsmål, 1956).
Høve kjem av verbet høva, som er skyldt eit inkjekjønnsord som i dag er heller sjeldsynt: hov (‘tilmåting, måte(hald)’, norrønt hóf ‘måte, måtehald, tilhøve’). Hov heng i hop med norrønt hefja (‘lyfta, ta opp’, som òg har gjeve oss opphav). Kan henda tydde hov fyrst ‘lyfting, (opp)tak’, som seinare vart ‘halding, måte’. Lånorda behov og behøva høyrer til denne ætta.
Kva med høfleg og høvisk? Det ligg nær å tenkja at det er eit samband her, sidan orda liknar høveleg i form og tyding. Men høfleg og høvisk, som er komne til oss frå lågtysk, heng i hop med hoff og hov (‘heidensk gudshus’, jf. norrønt hof ‘gard, gard med gudshus’).
Arveordet høve er stutt i høve til lånorda anledning, forhold og moglegheit, og det tener som avløysar for alle saman: «Det kjem folk hit i høve 70-årsdagen.» «Eg blandar saft og vatn i høvet 1 : 5.» «Om du har høve til det, må du gjerne diska opp med eit høvesdikt.» Diktarar skal helst vera visshøve (treffsikre) i ordvalet. Adjektivet høv (‘høveleg, råkande’) ter seg oftast i samansetjingar, som vandhøv (‘vand å gjera til lags; vand å råka’), våhøv (‘som lett glepp eller mislukkast’) og nemnde visshøv.
Me har òg mange gilde samansetjingar med høve, som me kan nytta når det høver seg: høvesvis, mishøve, slumpehøve og so bortetter. Tilhøve er radt den samansetjinga som svingar seg mest. Stundom står ordet åleine («leggja tilhøva til rettes»), andre gonger er det sistelekk, som i eigedomstilhøve, styrketilhøve og vêrtilhøve. Det er berre å nytta høvet til å nytta høve!
Kristin Fridtun
Kristin Fridtun er filolog og forfattar.
E-post: kristin.fridtun@gmail.com
Er du abonnent? Logg på her for å lese vidare.
Digital tilgang til DAG OG TID – heilt utan binding
Prøv ein månad for kr 49.
Deretter kr 199 per månad. Stopp når du vil.
Er høve eit tidhøveleg ord? Tidhøveleg vert gjerne nytta om noko som er på høgd med samtida, eller som høver med smaken eller moten i tida. Me kan trygt slå fast at ord som moderne, trendy og in i mange krinsar er meir tidhøvelege enn tidhøveleg, men spørsmålet galdt høve, og det ordet har tolleg gode livs- og arbeidstilhøve. Mange har skjøna at høve høver til so mangt.
Særleg i den nynorske tradisjonen står høve sterkt, men det må òg nemnast at Knud Knudsen, «far åt bokmålet», gjerne nytta høve. Seinare vart høve mestsom eit samnorsk signalord, jamfør Arnulf Øverland: «En lojal bokmålsmann greier sig gjerne med ymse og høve og omsyn. Har han sagt det, da synes han, han har gjort det godt» (frå Riksmål, landsmål og slagsmål, 1956).
Høve kjem av verbet høva, som er skyldt eit inkjekjønnsord som i dag er heller sjeldsynt: hov (‘tilmåting, måte(hald)’, norrønt hóf ‘måte, måtehald, tilhøve’). Hov heng i hop med norrønt hefja (‘lyfta, ta opp’, som òg har gjeve oss opphav). Kan henda tydde hov fyrst ‘lyfting, (opp)tak’, som seinare vart ‘halding, måte’. Lånorda behov og behøva høyrer til denne ætta.
Kva med høfleg og høvisk? Det ligg nær å tenkja at det er eit samband her, sidan orda liknar høveleg i form og tyding. Men høfleg og høvisk, som er komne til oss frå lågtysk, heng i hop med hoff og hov (‘heidensk gudshus’, jf. norrønt hof ‘gard, gard med gudshus’).
Arveordet høve er stutt i høve til lånorda anledning, forhold og moglegheit, og det tener som avløysar for alle saman: «Det kjem folk hit i høve 70-årsdagen.» «Eg blandar saft og vatn i høvet 1 : 5.» «Om du har høve til det, må du gjerne diska opp med eit høvesdikt.» Diktarar skal helst vera visshøve (treffsikre) i ordvalet. Adjektivet høv (‘høveleg, råkande’) ter seg oftast i samansetjingar, som vandhøv (‘vand å gjera til lags; vand å råka’), våhøv (‘som lett glepp eller mislukkast’) og nemnde visshøv.
Me har òg mange gilde samansetjingar med høve, som me kan nytta når det høver seg: høvesvis, mishøve, slumpehøve og so bortetter. Tilhøve er radt den samansetjinga som svingar seg mest. Stundom står ordet åleine («leggja tilhøva til rettes»), andre gonger er det sistelekk, som i eigedomstilhøve, styrketilhøve og vêrtilhøve. Det er berre å nytta høvet til å nytta høve!
Kristin Fridtun
Kristin Fridtun er filolog og forfattar.
E-post: kristin.fridtun@gmail.com
Fleire artiklar
Sunniva M. Roligheten debuterte som romanforfattar i 2022. Boka som kjem ut no, har ho skrive saman med Daniel A. Wilondja.
Foto: Anna-Julia Granberg / Blunderbuss
Orda mellom oss
Sunniva M. Roligheten, Daniel A. Wilondja og Google Translate har saman skrive ein fascinerande tekstkollasj.
Teikning: May LInn Clement
«Blokk har vore nytta om stabben folk vart halshogne på.»
Med jamne mellomrom legg Riksrevisjonen, her representert ved riksrevisor Karl Eirik Schjøtt-Pedersen, fram undersøkingar med nokså hard kritikk av korleis vedteken politikk vert gjennomført av forvaltinga.
Foto: Ole Berg-Rusten / NTB
Eit spørsmål om kontroll
I rapport etter rapport kritiserer Riksrevisjonen statlege institusjonar for feil og manglar. Men kva kjem det eigentleg ut av kritikken?
Odd Nordstoga slo gjennom som soloartist i 2004. No har han skrive sjølvbiografi.
Foto: Samlaget
Ein av oss
Odd Nordstoga skriv tankefullt om livet, ut frå rolla som folkekjær artist.
Stian Jenssen (t.v.) var alt på plass i Nato då Jens Stoltenberg tok til i jobben som generalsekretær i 2014. Dei neste ti åra skulle dei arbeide tett i lag. Her er dei fotograferte i Kongressen i Washington i januar i år.
Foto: Mandel Ngan / AFP / NTB
Nato-toppen som sa det han tenkte
Stian Jenssen fekk kritikk då han som stabssjef i Nato skisserte ei fredsløysing der Ukraina gjev opp territorium i byte mot Nato-medlemskap. – På eit tidspunkt må ein ta innover seg situasjonen på bakken, seier han.