JavaScript is disabled in your web browser or browser is too old to support JavaScript. Today almost all web pages contain JavaScript, a scripting programming language that runs on visitor's web browser. It makes web pages functional for specific purposes and if disabled for some reason, the content or the functionality of the web page can be limited or unavailable.

Takk for at du vil dele artikkelen

Den du deler artikkelen med, kan lese og eventuelt lytte til heile artikkelen.
Det gjer vi for at fleire skal oppdage DAG OG TID.

Namnet ditt vert synleg for alle du deler artikkelen med.

Ord om språkKunnskap

Tung på gassen

Kvar veke les vi inn utvalde artiklar, som abonnentane våre kan lytte til.
Lytt til artikkelen
2352
20240913
2352
20240913

Gassar kan gjeva oss mykje godt, til dømes ljos og varme. Mange har laga seg mat på gassgrill, gasskomfyr eller andre gassapparat, reist med buss som går på biogass eller fått lindra smertene sine med lystgass. Gassane har òg vore nytta på vondskapsfullt og døyeleg vis, noko ord som gasskammer minner oss om. Lat oss likevel bora i dei språklege gassfelta.

Gassane er gamle, men nemninga gass er heller ny. Me kan endåtil peika ut ein opphavsperson: den flamske lækjaren og kjemikaren Jan Baptista van Helmont (d. 1644). Me veit ikkje presist korleis ordsmidinga gjekk til, men han har truleg teke utgangspunkt i gresk khaos i tydinga ‘det tomme rommet, det formlause emnet som verda vart skapt av’. Khaos er same ordet som latin chaos og vårt kaos.

Tydinga til gass (nederlandsk gas) har endra seg etter kvart som kunnskapen om og bruken av gassane har endra seg. Helmont oppfatta gass som ei form for vatn. Den moderne tydinga ‘emne som har luftform ved normal temperatur og normalt trykk’ skal vera frå slutten av 1700-talet. Like etter kom tydinga ‘brenneleg luftformig emne’. Kunstordet til Helmont greier seg imponerande godt. Det er gass-førekomstar både her og der.

Ofte møter me gass i tydingane ‘drivstoff i forbrenningsmotor; gasspedal’ (jf. amerikansk-engelsk gas, stytt form av gasoline ‘bensin’). Me kan trø inn eller sleppa gassen, gjeva full gass eller botn gass (jf. «klampen i botn»), gassa på, gassa og kløtsja og finna ut om ein bil er lett eller tung på gassen. Ordlaget «rusk i forgassaren» kan vera bokstavleg eller biletleg, ikkje heilt ulikt «sand i maskineriet».

Mange demonstrerer mot utslepp av klimagassar og mot utvinning av olje og gass. Går det for heitt for seg, kan politiet finna på å nytta tåregass. Det er ikkje godt å få slikt på seg, men tåregassane er ikkje rekna mellom dei døyelege stridsgassane. I den flokken finn me nervegassar, kvelegassar, hudgassar (t.d. sennepsgass) og blodgassar (t.d. blåsyre, nytta av nazistane under merkenamnet Zyklon B).

Gasseksplosjonar, gasslekkasjar og gassforgifting kan vera reine uhell òg. Det ser elles ikkje ut til at verbet gassa (‘fråtsa’, t.d. «gassa seg med mat», «gassa seg i sladder») har noko med gass å gjera, jamvel om det kan verta mykje tarmgass av slikt.

Kristin Fridtun

Kristin Fridtun er filolog og forfattar.
E-post: kristin.fridtun@gmail.com

Digital tilgang til DAG OG TID – heilt utan binding

Prøv ein månad for kr 49.
Deretter kr 199 per månad. Stopp når du vil.


Eller kjøp eit anna abonnement

Gassar kan gjeva oss mykje godt, til dømes ljos og varme. Mange har laga seg mat på gassgrill, gasskomfyr eller andre gassapparat, reist med buss som går på biogass eller fått lindra smertene sine med lystgass. Gassane har òg vore nytta på vondskapsfullt og døyeleg vis, noko ord som gasskammer minner oss om. Lat oss likevel bora i dei språklege gassfelta.

Gassane er gamle, men nemninga gass er heller ny. Me kan endåtil peika ut ein opphavsperson: den flamske lækjaren og kjemikaren Jan Baptista van Helmont (d. 1644). Me veit ikkje presist korleis ordsmidinga gjekk til, men han har truleg teke utgangspunkt i gresk khaos i tydinga ‘det tomme rommet, det formlause emnet som verda vart skapt av’. Khaos er same ordet som latin chaos og vårt kaos.

Tydinga til gass (nederlandsk gas) har endra seg etter kvart som kunnskapen om og bruken av gassane har endra seg. Helmont oppfatta gass som ei form for vatn. Den moderne tydinga ‘emne som har luftform ved normal temperatur og normalt trykk’ skal vera frå slutten av 1700-talet. Like etter kom tydinga ‘brenneleg luftformig emne’. Kunstordet til Helmont greier seg imponerande godt. Det er gass-førekomstar både her og der.

Ofte møter me gass i tydingane ‘drivstoff i forbrenningsmotor; gasspedal’ (jf. amerikansk-engelsk gas, stytt form av gasoline ‘bensin’). Me kan trø inn eller sleppa gassen, gjeva full gass eller botn gass (jf. «klampen i botn»), gassa på, gassa og kløtsja og finna ut om ein bil er lett eller tung på gassen. Ordlaget «rusk i forgassaren» kan vera bokstavleg eller biletleg, ikkje heilt ulikt «sand i maskineriet».

Mange demonstrerer mot utslepp av klimagassar og mot utvinning av olje og gass. Går det for heitt for seg, kan politiet finna på å nytta tåregass. Det er ikkje godt å få slikt på seg, men tåregassane er ikkje rekna mellom dei døyelege stridsgassane. I den flokken finn me nervegassar, kvelegassar, hudgassar (t.d. sennepsgass) og blodgassar (t.d. blåsyre, nytta av nazistane under merkenamnet Zyklon B).

Gasseksplosjonar, gasslekkasjar og gassforgifting kan vera reine uhell òg. Det ser elles ikkje ut til at verbet gassa (‘fråtsa’, t.d. «gassa seg med mat», «gassa seg i sladder») har noko med gass å gjera, jamvel om det kan verta mykje tarmgass av slikt.

Kristin Fridtun

Kristin Fridtun er filolog og forfattar.
E-post: kristin.fridtun@gmail.com

Fleire artiklar

Donald Trump talar til tilhengarane i Traverse i Michigan 25. oktober.

Donald Trump talar til tilhengarane i Traverse i Michigan 25. oktober.

Foto: Jim Watson / AFP / NTB

Samfunn

Trump ord for ord

Kva seier Trump på folkemøta? For å få eit inntrykk av kva han vil formidla til møtelyden, trykkjer vi den første delen av talen han heldt i vippestaten Michigan førre helg.

Donald Trump talar til tilhengarane i Traverse i Michigan 25. oktober.

Donald Trump talar til tilhengarane i Traverse i Michigan 25. oktober.

Foto: Jim Watson / AFP / NTB

Samfunn

Trump ord for ord

Kva seier Trump på folkemøta? For å få eit inntrykk av kva han vil formidla til møtelyden, trykkjer vi den første delen av talen han heldt i vippestaten Michigan førre helg.

Sunniva M. Roligheten debuterte som romanforfattar i 2022. Boka som kjem ut no, har ho skrive saman med Daniel A. Wilondja.

Sunniva M. Roligheten debuterte som romanforfattar i 2022. Boka som kjem ut no, har ho skrive saman med Daniel A. Wilondja.

Foto: Anna-Julia Granberg / Blunderbuss

BokMeldingar
Odd W. Surén

Orda mellom oss

Sunniva M. Roligheten, Daniel A. Wilondja og Google Translate har saman skrive ein fascinerande tekstkollasj.

Teikning: May LInn Clement

Ord om språkKunnskap
Kristin Fridtun

«Blokk har vore nytta om stabben folk vart halshogne på.»

Med jamne mellomrom legg Riksrevisjonen, her representert ved riksrevisor Karl Eirik Schjøtt-Pedersen, fram undersøkingar med nokså hard kritikk av korleis vedteken politikk vert gjennomført av forvaltinga.

Med jamne mellomrom legg Riksrevisjonen, her representert ved riksrevisor Karl Eirik Schjøtt-Pedersen, fram undersøkingar med nokså hard kritikk av korleis vedteken politikk vert gjennomført av forvaltinga.

Foto: Ole Berg-Rusten / NTB

Samfunn
Eva Aalberg Undheim

Eit spørsmål om kontroll

I rapport etter rapport kritiserer Riksrevisjonen statlege institusjonar for feil og manglar. Men kva kjem det eigentleg ut av kritikken?

Etter valet i 2016 blei det vanleg å seie at Trump vann fordi folk hadde oversett kjenslene til den kvite arbeiderklassa. Er biletet eit anna i denne omgangen?

Etter valet i 2016 blei det vanleg å seie at Trump vann fordi folk hadde oversett kjenslene til den kvite arbeiderklassa. Er biletet eit anna i denne omgangen?

Foto: Dustin Chambers / Reuters / NTB

UtanriksSamfunn

Overkorrigeringa

NEW YORK: Mark Lilla fekk enorm merksemd for sin diagnose av presidentvalet i USA i 2016. Eg oppsøker han for å få oppdaterte psykologiseringar av den amerikanske folkesjela anno 2024.

Ida Lødemel Tvedt
Etter valet i 2016 blei det vanleg å seie at Trump vann fordi folk hadde oversett kjenslene til den kvite arbeiderklassa. Er biletet eit anna i denne omgangen?

Etter valet i 2016 blei det vanleg å seie at Trump vann fordi folk hadde oversett kjenslene til den kvite arbeiderklassa. Er biletet eit anna i denne omgangen?

Foto: Dustin Chambers / Reuters / NTB

UtanriksSamfunn

Overkorrigeringa

NEW YORK: Mark Lilla fekk enorm merksemd for sin diagnose av presidentvalet i USA i 2016. Eg oppsøker han for å få oppdaterte psykologiseringar av den amerikanske folkesjela anno 2024.

Ida Lødemel Tvedt

les DAG OG TID.
Vil du òg prøve?

Her kan du prøve vekeavisa DAG OG TID gratis i tre veker.
Prøveperioden stoppar av seg sjølv.

Komplett

Papiravisa
Digital utgåve av papiravisa
Digitale artiklar
Digitalt arkiv
Lydavis

Digital

Digital utgåve av papiravisa
Digitale artiklar
Digitalt arkiv
Lydavis

Komplett

Papiravisa
Digital utgåve av papiravisa
Digitale artiklar
Digitalt arkiv
Lydavis

Digital

Digital utgåve av papiravisa
Digitale artiklar
Digitalt arkiv
Lydavis