Standhaftig husstand
Stand held stand som berre det. Men endå stand står støtt, kan me ikkje seia at tilværet til stand er prega av stillstand. Tvert imot: Stand reiser standsmessig gjennom målet vårt og steller i stand litt av kvart. Kor mange sivilstandar har me, til dømes? Og er adelsstanden i stand til å stå på stand?
Det sistnemnde ordet vert ofte uttala stænd, som på engelsk, medan me elles seier stann, stand og liknande. Bøyinga ymsar òg. I nokre tilfelle kan stand få formene stender og stendene i fleirtal («dei fire stendene»). Andre gonger bøyer me det som eit vanleg hankjønnsord. Me talar om lovlause tilstandar og store avstandar, ikkje lovlause tilstender og store avstender. Tyder det at stand ikkje er eitt ord, men mange?
Her finst det ulike standpunkt. Strengt teke er alt same ordet, men vårt stand er likevel ei samansett sak, laga av vyrke som har kome rekande frå ulike kantar. Mange ordbøker skil mellom stand i tydinga ‘det å stå; skipnad; livsvilkår, stilling osb.’ (påverka av tysk, normert som regelrett hankjønnsord), stand i tydinga ‘utstillings- og informasjonsplass’ (frå engelsk, hankjønnsord) og stand i tydinga ‘samfunnsgruppe, yrkesgruppe’ (frå tysk, hankjønn el. inkjekjønn, fleirtal stender – stendene el. stand – standa).
Stand er eit ord av høg stand, for det heng i hop med det sterke og standhaftige verbet stå (el. standa). Orda og vendingane med stand plar visa til det å stå, anten i bokstavleg eller biletleg meining. Nokre hundar vert ståande («får, har el. tek stand») når dei vêrar vilt. Når vatnet står høgt, kan me tala om høg vasstand. Motstand er å (freista å) stå imot, og avstand har grunntydinga ‘det å stå langt unna (noko)’. Tilstand er noko anna enn tilståing, men før i verda kunne tilstå tyda ‘te seg, vera’, og det er den tydinga som ligg til grunn for tilstand.
Nokre stader nyttar folk eigeforma stands i tydinga ‘grepa, framifrå’, jamfør «eit stands hus» og «eit stands kvinnfolk». Eit slikt kvinnfolk har nok mange friarar, men so er spørsmålet: Vil ho gifta seg under sin stand? Ektestanden er ikkje berre velstand, har mange røynt, men for nokre er det likevel betre enn å leva i ugift stand. Andre held frøkenstanden eller ungkarsstanden for å vera idealtilstanden. Den ugifte er i alle fall ikkje i ustand!
Kristin Fridtun
Kristin Fridtun er filolog og forfattar.
E-post: kristin.fridtun@gmail.com
Er du abonnent? Logg på her for å lese vidare.
Digital tilgang til DAG OG TID – heilt utan binding
Prøv ein månad for kr 49.
Deretter kr 199 per månad. Stopp når du vil.
Stand held stand som berre det. Men endå stand står støtt, kan me ikkje seia at tilværet til stand er prega av stillstand. Tvert imot: Stand reiser standsmessig gjennom målet vårt og steller i stand litt av kvart. Kor mange sivilstandar har me, til dømes? Og er adelsstanden i stand til å stå på stand?
Det sistnemnde ordet vert ofte uttala stænd, som på engelsk, medan me elles seier stann, stand og liknande. Bøyinga ymsar òg. I nokre tilfelle kan stand få formene stender og stendene i fleirtal («dei fire stendene»). Andre gonger bøyer me det som eit vanleg hankjønnsord. Me talar om lovlause tilstandar og store avstandar, ikkje lovlause tilstender og store avstender. Tyder det at stand ikkje er eitt ord, men mange?
Her finst det ulike standpunkt. Strengt teke er alt same ordet, men vårt stand er likevel ei samansett sak, laga av vyrke som har kome rekande frå ulike kantar. Mange ordbøker skil mellom stand i tydinga ‘det å stå; skipnad; livsvilkår, stilling osb.’ (påverka av tysk, normert som regelrett hankjønnsord), stand i tydinga ‘utstillings- og informasjonsplass’ (frå engelsk, hankjønnsord) og stand i tydinga ‘samfunnsgruppe, yrkesgruppe’ (frå tysk, hankjønn el. inkjekjønn, fleirtal stender – stendene el. stand – standa).
Stand er eit ord av høg stand, for det heng i hop med det sterke og standhaftige verbet stå (el. standa). Orda og vendingane med stand plar visa til det å stå, anten i bokstavleg eller biletleg meining. Nokre hundar vert ståande («får, har el. tek stand») når dei vêrar vilt. Når vatnet står høgt, kan me tala om høg vasstand. Motstand er å (freista å) stå imot, og avstand har grunntydinga ‘det å stå langt unna (noko)’. Tilstand er noko anna enn tilståing, men før i verda kunne tilstå tyda ‘te seg, vera’, og det er den tydinga som ligg til grunn for tilstand.
Nokre stader nyttar folk eigeforma stands i tydinga ‘grepa, framifrå’, jamfør «eit stands hus» og «eit stands kvinnfolk». Eit slikt kvinnfolk har nok mange friarar, men so er spørsmålet: Vil ho gifta seg under sin stand? Ektestanden er ikkje berre velstand, har mange røynt, men for nokre er det likevel betre enn å leva i ugift stand. Andre held frøkenstanden eller ungkarsstanden for å vera idealtilstanden. Den ugifte er i alle fall ikkje i ustand!
Kristin Fridtun
Kristin Fridtun er filolog og forfattar.
E-post: kristin.fridtun@gmail.com
Fleire artiklar
Marie Blokhus, Gard Skagestad og Kirsti Refseth spelar stykket til den tyske dramatikaren Marius von Mayenburg.
Foto: Monica Tormassy / Det Norske Teatret
Kven har makt over kven?
Velspelt om medviten og umedviten makt, sanning, manipulasjon og illusjon.
The Lady (Willa Fitzgerald) må flykte frå ein galen mann.
Foto: Another World Entertainment
Skrekkfilmen Strange Darling tuklar med tida for å trekke i gang tankane.
President Joe Biden (f. 1942) og statsminister Jonas Gahr Støre (f. 1960) stiller opp til familiefoto på Nato-toppmøtet i Washington i år.
Foto: Javad Parsa / NTB
Å fjerne Støre no vil vere ei panikkhandling som skaper fleire problem enn det løyser for Arbeidarpartiet.
Ein demonstrant med gassmaske protesterer i Tblisi 2. desember mot at den nye regjeringa vil leggja vekk EU-søknaden.
Foto: Irakli Gedenidze / Reuters / NTB
«Med unntak av presidenten har ikkje demonstrantane i Georgia stor tiltru til politikarane.»
Sveinung Rotevatn (V), som ser opp, talte ikkje under behandlinga av den nye abortlova 3. desember. Den som gjekk fram til talarstolen flest gonger, var Marian Hussein (SV).
Foto: Thomas Fure / AP / NTB
Mors liv i salen
Debatten vi fekk høyre då den nye abortlova blei behandla tysdag, strekte seg frå 10.00 til 14.30, frå 1915 til framtida og frå fosteret til den store verda.