JavaScript is disabled in your web browser or browser is too old to support JavaScript. Today almost all web pages contain JavaScript, a scripting programming language that runs on visitor's web browser. It makes web pages functional for specific purposes and if disabled for some reason, the content or the functionality of the web page can be limited or unavailable.

Takk for at du vil dele artikkelen

Den du deler artikkelen med, kan lese og eventuelt lytte til heile artikkelen.
Det gjer vi for at fleire skal oppdage DAG OG TID.

Namnet ditt vert synleg for alle du deler artikkelen med.

Ord om språkKunnskap

Språkmektige makter

Kvar veke les vi inn utvalde artiklar, som abonnentane våre kan lytte til.
Lytt til artikkelen
2361
20210924
2361
20210924

Makt korrumperer, vert det sagt, men det er ikkje verdt å prøva å fjerna makta med handmakt. Dersom me tek i av all makt, maktar me i beste fall å rikka ørlite på makttilhøva. Å ringja ordensmakta hjelper lite, for det står ikkje i deira makt å tyna alle maktapparat. Me skal likevel ikkje lata vanmaktskjensla maktstela oss. Maktfordeling er beste boteråda mot ovmakt, eller som ordtaket seier: «Måteleg makt er alltid best.» Me har soleis ei lovgjevande makt, ei iverksetjande eller utøvande makt og ei dømande makt. Mange av dei som har ordet i si makt, søkjer seg til den fjerde statsmakta, pressa.

Makt og dei nærskylde orda makta og mektig kan sporast attende til lågtysk macht. Denne ordflokken har vore med oss ei stund, jamfør yngre norrønt makt (‘makt, evne’, sideform mekt), mekta (‘vera i stand til; gjera sterk’) og mektugr (‘mektig; gjæv, gild’). Før desse orda smaug seg inn i nordisk, og i lang tid etter det òg, nytta folk gjerne megin, megn eller magn (‘styrke, kraft; helsetilstand’) og máttr (‘styrke, kraft; helsetilstand; buskap’). Ordlaget «mått og megin (el. megn, magn)» er ein fin avløysar til «kraft og styrke». No skjønar me at det er mykje kraft i namn som Magne og Magnhild.

Alle dei nemnde orda heng i hop med verbet måtta (norr. mega, ty. mögen). Dette ordet har grunntydinga ‘kunna, vera i stand til’ – ei tyding me finn att i makta, til dømes. Norsktalande tykkjer ofte at det er morosamt når danskar nyttar måtta om å kunna eller få lov til noko («må jeg gå nu?»). Engelskspråklege nyttar verbet på mykje den same måten («may I go now?»), utan at me flirer åt dei. Tydinga ‘vera nøydd til’, som er den me gjerne nyttar, er yngre enn dei ovannemnde. Engelsk almighty (t.d. «God almighty») svarar til allmåttug og allmektig.

Makter kjem i mange former: Me talar om gode og vonde makter, høgare makter, mørkemakter, framande makter og gamle kolonimakter. Her finst kongemakt og folkemakt, fullmakter og maktelitar som er mektig stolte over det dei har fått til. Det er elles ikkje gjeve at maktglade folk likar mektig mat. Men dei likar å ha definisjonsmakta, og dei seier ikkje nei takk til maktkampar. Makta råder, men det er maktpåliggjande å minna om dette velklingande ordtaket: «List og lempe vinn meir enn makt.»

Kristin Fridtun

Kristin Fridtun er filolog og forfattar.
E-post: kristin.fridtun@gmail.com

Digital tilgang til DAG OG TID – heilt utan binding

Prøv ein månad for kr 49.
Deretter kr 199 per månad. Stopp når du vil.


Eller kjøp eit anna abonnement

Makt korrumperer, vert det sagt, men det er ikkje verdt å prøva å fjerna makta med handmakt. Dersom me tek i av all makt, maktar me i beste fall å rikka ørlite på makttilhøva. Å ringja ordensmakta hjelper lite, for det står ikkje i deira makt å tyna alle maktapparat. Me skal likevel ikkje lata vanmaktskjensla maktstela oss. Maktfordeling er beste boteråda mot ovmakt, eller som ordtaket seier: «Måteleg makt er alltid best.» Me har soleis ei lovgjevande makt, ei iverksetjande eller utøvande makt og ei dømande makt. Mange av dei som har ordet i si makt, søkjer seg til den fjerde statsmakta, pressa.

Makt og dei nærskylde orda makta og mektig kan sporast attende til lågtysk macht. Denne ordflokken har vore med oss ei stund, jamfør yngre norrønt makt (‘makt, evne’, sideform mekt), mekta (‘vera i stand til; gjera sterk’) og mektugr (‘mektig; gjæv, gild’). Før desse orda smaug seg inn i nordisk, og i lang tid etter det òg, nytta folk gjerne megin, megn eller magn (‘styrke, kraft; helsetilstand’) og máttr (‘styrke, kraft; helsetilstand; buskap’). Ordlaget «mått og megin (el. megn, magn)» er ein fin avløysar til «kraft og styrke». No skjønar me at det er mykje kraft i namn som Magne og Magnhild.

Alle dei nemnde orda heng i hop med verbet måtta (norr. mega, ty. mögen). Dette ordet har grunntydinga ‘kunna, vera i stand til’ – ei tyding me finn att i makta, til dømes. Norsktalande tykkjer ofte at det er morosamt når danskar nyttar måtta om å kunna eller få lov til noko («må jeg gå nu?»). Engelskspråklege nyttar verbet på mykje den same måten («may I go now?»), utan at me flirer åt dei. Tydinga ‘vera nøydd til’, som er den me gjerne nyttar, er yngre enn dei ovannemnde. Engelsk almighty (t.d. «God almighty») svarar til allmåttug og allmektig.

Makter kjem i mange former: Me talar om gode og vonde makter, høgare makter, mørkemakter, framande makter og gamle kolonimakter. Her finst kongemakt og folkemakt, fullmakter og maktelitar som er mektig stolte over det dei har fått til. Det er elles ikkje gjeve at maktglade folk likar mektig mat. Men dei likar å ha definisjonsmakta, og dei seier ikkje nei takk til maktkampar. Makta råder, men det er maktpåliggjande å minna om dette velklingande ordtaket: «List og lempe vinn meir enn makt.»

Kristin Fridtun

Kristin Fridtun er filolog og forfattar.
E-post: kristin.fridtun@gmail.com

Emneknaggar

Fleire artiklar

Maskinist Ivar Tjøstheim med den flunkande nye bygdekinobilen og Sandvesanden på Skudenes i bakgrunnen.

Maskinist Ivar Tjøstheim med den flunkande nye bygdekinobilen og Sandvesanden på Skudenes i bakgrunnen.

Foto Brit Aksnes

Feature

Bygde-Cinema Paradiso

STRANDEBARM: Det rører meg djupt at Bygdekinoen framleis eksisterer.

Brit Aksnes
Maskinist Ivar Tjøstheim med den flunkande nye bygdekinobilen og Sandvesanden på Skudenes i bakgrunnen.

Maskinist Ivar Tjøstheim med den flunkande nye bygdekinobilen og Sandvesanden på Skudenes i bakgrunnen.

Foto Brit Aksnes

Feature

Bygde-Cinema Paradiso

STRANDEBARM: Det rører meg djupt at Bygdekinoen framleis eksisterer.

Brit Aksnes
Ole Paus døydde før sjølvbiografien var ferdigskriven.

Ole Paus døydde før sjølvbiografien var ferdigskriven.

Foto: Nina Djæff

BokMeldingar
Ronny Spaans

Eit sandkorn i maskineriet

Ole Paus skriv mest om slektsbakgrunn og mindre om artistkarrieren i sjølvbiografien sin, men det forklarar likevel mennesket Ole Paus.

Eit hus i Ål kommune vart teke av jordskred under ekstremvêret "Hans" i august i fjor.

Eit hus i Ål kommune vart teke av jordskred under ekstremvêret "Hans" i august i fjor.

Foto: Frederik Ringnes / NTB

Samfunn
Per Anders Todal

Husforsikring i hardt vêr

Kan klimaendringane føre til at også norske heimar blir umoglege å forsikre?

Folkerørsla for lokalsjukehusa demonstrerer mot helseføretakmodellen utanfor Stortinget i 2017.

Folkerørsla for lokalsjukehusa demonstrerer mot helseføretakmodellen utanfor Stortinget i 2017.

Foto: Håkon Mosvold Larsen / NTB

Ordskifte
PerVaglum

Vestre må avslutte konflikter og beklage

«Svært mange av de 300.000 som jobber i Helse-
vesenet, merker daglig følgene av Helseforetaks-
modellen som nå videreføres av Ap og Sp.»

Ekstreme nedbørsmengder førte til ein katastrofe i Valencia i Spania 29. oktober. Minst 217 skal ha mista livet, og dei materielle øydeleggingane er kolossale.

Ekstreme nedbørsmengder førte til ein katastrofe i Valencia i Spania 29. oktober. Minst 217 skal ha mista livet, og dei materielle øydeleggingane er kolossale.

Foto: Susana Vera / Reuters / NTB

Samfunn

Prisen for det ville vêret

I forsikringsbransjen er det langt mellom klimaskeptikarane.

Per Anders Todal
Ekstreme nedbørsmengder førte til ein katastrofe i Valencia i Spania 29. oktober. Minst 217 skal ha mista livet, og dei materielle øydeleggingane er kolossale.

Ekstreme nedbørsmengder førte til ein katastrofe i Valencia i Spania 29. oktober. Minst 217 skal ha mista livet, og dei materielle øydeleggingane er kolossale.

Foto: Susana Vera / Reuters / NTB

Samfunn

Prisen for det ville vêret

I forsikringsbransjen er det langt mellom klimaskeptikarane.

Per Anders Todal

les DAG OG TID.
Vil du òg prøve?

Her kan du prøve vekeavisa DAG OG TID gratis i tre veker.
Prøveperioden stoppar av seg sjølv.

Komplett

Papiravisa
Digital utgåve av papiravisa
Digitale artiklar
Digitalt arkiv
Lydavis

Digital

Digital utgåve av papiravisa
Digitale artiklar
Digitalt arkiv
Lydavis

Komplett

Papiravisa
Digital utgåve av papiravisa
Digitale artiklar
Digitalt arkiv
Lydavis

Digital

Digital utgåve av papiravisa
Digitale artiklar
Digitalt arkiv
Lydavis