Språkmektige makter
Makt korrumperer, vert det sagt, men det er ikkje verdt å prøva å fjerna makta med handmakt. Dersom me tek i av all makt, maktar me i beste fall å rikka ørlite på makttilhøva. Å ringja ordensmakta hjelper lite, for det står ikkje i deira makt å tyna alle maktapparat. Me skal likevel ikkje lata vanmaktskjensla maktstela oss. Maktfordeling er beste boteråda mot ovmakt, eller som ordtaket seier: «Måteleg makt er alltid best.» Me har soleis ei lovgjevande makt, ei iverksetjande eller utøvande makt og ei dømande makt. Mange av dei som har ordet i si makt, søkjer seg til den fjerde statsmakta, pressa.
Makt og dei nærskylde orda makta og mektig kan sporast attende til lågtysk macht. Denne ordflokken har vore med oss ei stund, jamfør yngre norrønt makt (‘makt, evne’, sideform mekt), mekta (‘vera i stand til; gjera sterk’) og mektugr (‘mektig; gjæv, gild’). Før desse orda smaug seg inn i nordisk, og i lang tid etter det òg, nytta folk gjerne megin, megn eller magn (‘styrke, kraft; helsetilstand’) og máttr (‘styrke, kraft; helsetilstand; buskap’). Ordlaget «mått og megin (el. megn, magn)» er ein fin avløysar til «kraft og styrke». No skjønar me at det er mykje kraft i namn som Magne og Magnhild.
Alle dei nemnde orda heng i hop med verbet måtta (norr. mega, ty. mögen). Dette ordet har grunntydinga ‘kunna, vera i stand til’ – ei tyding me finn att i makta, til dømes. Norsktalande tykkjer ofte at det er morosamt når danskar nyttar måtta om å kunna eller få lov til noko («må jeg gå nu?»). Engelskspråklege nyttar verbet på mykje den same måten («may I go now?»), utan at me flirer åt dei. Tydinga ‘vera nøydd til’, som er den me gjerne nyttar, er yngre enn dei ovannemnde. Engelsk almighty (t.d. «God almighty») svarar til allmåttug og allmektig.
Makter kjem i mange former: Me talar om gode og vonde makter, høgare makter, mørkemakter, framande makter og gamle kolonimakter. Her finst kongemakt og folkemakt, fullmakter og maktelitar som er mektig stolte over det dei har fått til. Det er elles ikkje gjeve at maktglade folk likar mektig mat. Men dei likar å ha definisjonsmakta, og dei seier ikkje nei takk til maktkampar. Makta råder, men det er maktpåliggjande å minna om dette velklingande ordtaket: «List og lempe vinn meir enn makt.»
Kristin Fridtun
Kristin Fridtun er filolog og forfattar.
E-post: kristin.fridtun@gmail.com
Er du abonnent? Logg på her for å lese vidare.
Digital tilgang til DAG OG TID – heilt utan binding
Prøv ein månad for kr 49.
Deretter kr 199 per månad. Stopp når du vil.
Makt korrumperer, vert det sagt, men det er ikkje verdt å prøva å fjerna makta med handmakt. Dersom me tek i av all makt, maktar me i beste fall å rikka ørlite på makttilhøva. Å ringja ordensmakta hjelper lite, for det står ikkje i deira makt å tyna alle maktapparat. Me skal likevel ikkje lata vanmaktskjensla maktstela oss. Maktfordeling er beste boteråda mot ovmakt, eller som ordtaket seier: «Måteleg makt er alltid best.» Me har soleis ei lovgjevande makt, ei iverksetjande eller utøvande makt og ei dømande makt. Mange av dei som har ordet i si makt, søkjer seg til den fjerde statsmakta, pressa.
Makt og dei nærskylde orda makta og mektig kan sporast attende til lågtysk macht. Denne ordflokken har vore med oss ei stund, jamfør yngre norrønt makt (‘makt, evne’, sideform mekt), mekta (‘vera i stand til; gjera sterk’) og mektugr (‘mektig; gjæv, gild’). Før desse orda smaug seg inn i nordisk, og i lang tid etter det òg, nytta folk gjerne megin, megn eller magn (‘styrke, kraft; helsetilstand’) og máttr (‘styrke, kraft; helsetilstand; buskap’). Ordlaget «mått og megin (el. megn, magn)» er ein fin avløysar til «kraft og styrke». No skjønar me at det er mykje kraft i namn som Magne og Magnhild.
Alle dei nemnde orda heng i hop med verbet måtta (norr. mega, ty. mögen). Dette ordet har grunntydinga ‘kunna, vera i stand til’ – ei tyding me finn att i makta, til dømes. Norsktalande tykkjer ofte at det er morosamt når danskar nyttar måtta om å kunna eller få lov til noko («må jeg gå nu?»). Engelskspråklege nyttar verbet på mykje den same måten («may I go now?»), utan at me flirer åt dei. Tydinga ‘vera nøydd til’, som er den me gjerne nyttar, er yngre enn dei ovannemnde. Engelsk almighty (t.d. «God almighty») svarar til allmåttug og allmektig.
Makter kjem i mange former: Me talar om gode og vonde makter, høgare makter, mørkemakter, framande makter og gamle kolonimakter. Her finst kongemakt og folkemakt, fullmakter og maktelitar som er mektig stolte over det dei har fått til. Det er elles ikkje gjeve at maktglade folk likar mektig mat. Men dei likar å ha definisjonsmakta, og dei seier ikkje nei takk til maktkampar. Makta råder, men det er maktpåliggjande å minna om dette velklingande ordtaket: «List og lempe vinn meir enn makt.»
Kristin Fridtun
Kristin Fridtun er filolog og forfattar.
E-post: kristin.fridtun@gmail.com
Fleire artiklar
Ole Paus døydde før sjølvbiografien var ferdigskriven.
Foto: Nina Djæff
Eit sandkorn i maskineriet
Ole Paus skriv mest om slektsbakgrunn og mindre om artistkarrieren i sjølvbiografien sin, men det forklarar likevel mennesket Ole Paus.
Eit hus i Ål kommune vart teke av jordskred under ekstremvêret "Hans" i august i fjor.
Foto: Frederik Ringnes / NTB
Husforsikring i hardt vêr
Kan klimaendringane føre til at også norske heimar blir umoglege å forsikre?
Folkerørsla for lokalsjukehusa demonstrerer mot helseføretakmodellen utanfor Stortinget i 2017.
Foto: Håkon Mosvold Larsen / NTB
Vestre må avslutte konflikter og beklage
«Svært mange av de 300.000 som jobber i Helse-
vesenet, merker daglig følgene av Helseforetaks-
modellen som nå videreføres av Ap og Sp.»
Teikning: May Linn Clement
Tid for realitetsorientering
Valet av Donald Trump til president er ikkje noka tilfeldig ulukke, men ei fylgje av dårleg politisk handverk gjennom lang tid.
James Rebanks på Lillehammer sist veke.
Foto: Morten A. Strøksnes
Ein mann for alle årstider
LILLEHAMMER: Etter å ha skrive to svært populære bøker om landbruk og sauehald hamna James Rebanks i ei krise som førte han til eit dunvær på Helgeland.