Om ein kjenner seg frisk og rask, kan ein ta på seg raske briller og susa av garde på sykkel eller noko anna som trillar fort. Sit ein derimot inni ein rask bil, har ein radt ikkje same trongen for slike briller. Likevel kan ein tykkja at dei er kule, brillene, og det finst folk som raskt gjev mange tusen for eit godt par. Men no lyt me raska på, so ikkje heile stubben druknar i brillepreik og anna rask.

Adjektivet rask (‘snøgg, frisk, djerv’) og substantivet rask (‘avfall, bos, skrap’) har strengt teke ikkje noko med kvarandre å gjera. Når me raskar til oss noko eller raskar noko i hop, går det som oftast raskt, men det ser ikkje ut til at orda er skylde. Raska (‘rota, samla (snøgt og uvyrde), triva til seg’) kjem av rask (jf. «rusk og rask»), og opphavet til dette ordet er uvisst.

Det raske og rørige adjektivet rask vert gjerne rekna som eit lågtysk lånord. Grunnen er at ordet ikkje er funne i norrønt og nyislandsk. Dei andre nordiske måla har det: færøysk raskur (‘dugande, drivande, frisk’), dansk rask (‘frisk, snøgg, framtøk’) og svensk rask (‘snøgg, frisk, opplagd’). Andre former av ordet er engelsk rash (‘tankelaus, bråfus’) og tysk rasch (‘snøgg’). Bjorvand og Lindeman skriv i Våre arveord (2019) at adjektivet kan ha funnest i nordgermansk, endå me ikkje ser det i norrønt, og at det kan ha same opphav som verbet rasa.

Men om norrønt ikkje har ei form som svarar til rask, har det eit ord som liknar: röskr. Det tyder ‘dugande, god, djerv’ (jf. òg verbet röskvast ‘mogna, verta vaksen’).

Er det noko samband mellom rask og röskr? Tja, sei det. Granskarane er usamde. Rask er elles oppslagsord i Norsk Ordbog av Aasen, men han fortel oss òg at ordet er lite nytta i målføra. Han tok òg med rask i Norsk Maalbunad. I den boka er orda ordna etter tyding, og rask står saman med adjektiv som brå, fim, fljot, kvik, rapp, snar, snøgg og snåp.

Til sist gjer me eit lynraskt hopp bort til overraska. Ikkje overraskande har det grunntydinga ‘vera raskare enn’ (etter tysk überraschen). Ein kan nok overraska nokon med å vera treg, men det vanlege er at «overraskarane» ligg eit steg føre. Avleiinga overrasking viser ofte til (uventa) utsegner og hendingar, men me kan òg nytta det om noko handfast: «Dei hadde med ei overrasking til ungane.»

Kristin Fridtun

Kristin Fridtun er filolog og forfattar.
E-post: kristin.fridtun@gmail.com