Mange om matfatet
«Mett mage må vel rosa fasta», seier eit ordtak. Ja, mange har i alle fall røynt at magen vert mett før augo. Brått sit ein der stappmett og orkar ikkje tanken på ein matbit til. Den som ikkje har høve til å eta seg mett, kan nok ha hug til å laga hakkemat av folk som rosar fasta når dei nett har fått seg eit godt matmål. For visst er det urettvist at nokre svelt, medan andre hiv matrestar eller tillèt seg å vera vanskelege i matvegen.
Før me vert mette av dagar, skal me helst ha god matlyst og få i oss mange mettande måltid. Adjektivet mett, som har gjeve oss metta («ha mange munnar å metta») og mette («få metta si»), er ei nordisk nyvinning. Det gamle germanske ordet for ‘som har fått nok (mat)’ møter me mellom anna i tysk satt (‘mett; lei’) og engelsk sad (som har endra tyding frå ‘mett’ til ‘(mat)lei av’ til ‘trist’).
Me kan fint nytta mett-orda i biletleg tyding, jamfør ordlag som «ein umetteleg vitehug», «sjå seg mett på» og «få dansa metta si». Nokre stader er det vanleg å nytta mett i tydinga ‘mykje, mange, (heilt) full’, gjerne saman med av, i eller med («det var mett i bilar der»).
Granskarane går ut frå at mett er nærskyldt mat, jamvel om det er vanskeleg å seia presist korleis orda heng i hop. I mange mål har mat halde på den opphavlege tydinga ‘føde, kost’. Andre stader er tydinga innsnevra til ‘kjøt’ (eng. meat) eller ‘svinekjøt utan flesk’ (t.d. mellomlågtysk met). Ordet medister er ei omlaging av metworst (‘svinepølse’).
Samansetjingar med mat kan fortelja oss kva maten er laga av, kven som et han, kva tid me et han, kva føremål maten tener, korleis han vert tillaga, og kva reiskap me nyttar til å føra han inn i munnen. Her finst til dømes barnemat, brødmat, ferdigmat, fingermat, grillmat, kveldsmat, lokkemat og skeimat. Det er skilnad på kvardagsmat og festmat, og stundom er det lite mat i maten me et. Me skal sitja pent ved matbordet og lata folk få matro. Nattmaten er det rett nok vanleg å eta ståande eller gåande.
Å stappa mat inn i ei datamaskin skader innmaten i maskina og må seiast å vera lite matnyttig. Då er det betre å mata maskina med nokre av orda og vendingane me har for særs god mat: forkunnmat, fysemat, godmat, kosemat og «mat for mons». No har me nått mettingspunktet og lyt takka for maten.
Kristin Fridtun
Kristin Fridtun er filolog og forfattar.
E-post: kristin.fridtun@gmail.com
Er du abonnent? Logg på her for å lese vidare.
Digital tilgang til DAG OG TID – heilt utan binding
Prøv ein månad for kr 49.
Deretter kr 199 per månad. Stopp når du vil.
«Mett mage må vel rosa fasta», seier eit ordtak. Ja, mange har i alle fall røynt at magen vert mett før augo. Brått sit ein der stappmett og orkar ikkje tanken på ein matbit til. Den som ikkje har høve til å eta seg mett, kan nok ha hug til å laga hakkemat av folk som rosar fasta når dei nett har fått seg eit godt matmål. For visst er det urettvist at nokre svelt, medan andre hiv matrestar eller tillèt seg å vera vanskelege i matvegen.
Før me vert mette av dagar, skal me helst ha god matlyst og få i oss mange mettande måltid. Adjektivet mett, som har gjeve oss metta («ha mange munnar å metta») og mette («få metta si»), er ei nordisk nyvinning. Det gamle germanske ordet for ‘som har fått nok (mat)’ møter me mellom anna i tysk satt (‘mett; lei’) og engelsk sad (som har endra tyding frå ‘mett’ til ‘(mat)lei av’ til ‘trist’).
Me kan fint nytta mett-orda i biletleg tyding, jamfør ordlag som «ein umetteleg vitehug», «sjå seg mett på» og «få dansa metta si». Nokre stader er det vanleg å nytta mett i tydinga ‘mykje, mange, (heilt) full’, gjerne saman med av, i eller med («det var mett i bilar der»).
Granskarane går ut frå at mett er nærskyldt mat, jamvel om det er vanskeleg å seia presist korleis orda heng i hop. I mange mål har mat halde på den opphavlege tydinga ‘føde, kost’. Andre stader er tydinga innsnevra til ‘kjøt’ (eng. meat) eller ‘svinekjøt utan flesk’ (t.d. mellomlågtysk met). Ordet medister er ei omlaging av metworst (‘svinepølse’).
Samansetjingar med mat kan fortelja oss kva maten er laga av, kven som et han, kva tid me et han, kva føremål maten tener, korleis han vert tillaga, og kva reiskap me nyttar til å føra han inn i munnen. Her finst til dømes barnemat, brødmat, ferdigmat, fingermat, grillmat, kveldsmat, lokkemat og skeimat. Det er skilnad på kvardagsmat og festmat, og stundom er det lite mat i maten me et. Me skal sitja pent ved matbordet og lata folk få matro. Nattmaten er det rett nok vanleg å eta ståande eller gåande.
Å stappa mat inn i ei datamaskin skader innmaten i maskina og må seiast å vera lite matnyttig. Då er det betre å mata maskina med nokre av orda og vendingane me har for særs god mat: forkunnmat, fysemat, godmat, kosemat og «mat for mons». No har me nått mettingspunktet og lyt takka for maten.
Kristin Fridtun
Kristin Fridtun er filolog og forfattar.
E-post: kristin.fridtun@gmail.com
Fleire artiklar
Una og Diddi er to storforelska studentar som må halde forholdet skjult, fordi Diddi alt har ein kjærast.
Foto: Arthaus
Gjennombrotet
Elín Hall herjar i dette vakre, velskrivne dramaet av Rúnar Rúnarsson.
Greil Marcus er musikkskribent og kulturanalytikar.
Foto: Thierry Arditti / Courtesy of Yale University Press
Kvifor Marcus skriv
Den nye boka til Greil Marcus er ein kamuflert sjølvbiografi.
Foto: Gorm Kallestad / NTB
Erling Kittelsen er blant dei mest mangsidige av norske poetar, skriv Jan Erik Vold.
Rondanecupen på Otta er ei bridgetevling stinn av tradisjon.
Foto: Otta bridgeklubb
«Det finst bridgespelarar i kvar ein avkrok.»
Jill Stein på eit valkampmøte i Dearborn i Michigan 6. oktober. I vippestaten Michigan fryktar demokratane at Stein skal ta mange røyster frå Harris.
Foto: Rebecca Cook / Reuters / NTB
Stein kan velte lasset
Jill Stein, kandidaten til Dei grøne, er valjokeren demokratane gjerne skulle vore forutan.