«Mett mage må vel rosa fasta», seier eit ordtak. Ja, mange har i alle fall røynt at magen vert mett før augo. Brått sit ein der stappmett og orkar ikkje tanken på ein matbit til. Den som ikkje har høve til å eta seg mett, kan nok ha hug til å laga hakkemat av folk som rosar fasta når dei nett har fått seg eit godt matmål. For visst er det urettvist at nokre svelt, medan andre hiv matrestar eller tillèt seg å vera vanskelege i matvegen.

Før me vert mette av dagar, skal me helst ha god matlyst og få i oss mange mettande måltid. Adjektivet mett, som har gjeve oss metta («ha mange munnar å metta») og mette («få metta si»), er ei nordisk nyvinning. Det gamle germanske ordet for ‘som har fått nok (mat)’ møter me mellom anna i tysk satt (‘mett; lei’) og engelsk sad (som har endra tyding frå ‘mett’ til ‘(mat)lei av’ til ‘trist’).

Me kan fint nytta mett-orda i biletleg tyding, jamfør ordlag som «ein umetteleg vitehug», «sjå seg mett på» og «få dansa metta si». Nokre stader er det vanleg å nytta mett i tydinga ‘mykje, mange, (heilt) full’, gjerne saman med av, i eller med («det var mett i bilar der»).

Granskarane går ut frå at mett er nærskyldt mat, jamvel om det er vanskeleg å seia presist korleis orda heng i hop. I mange mål har mat halde på den opphavlege tydinga ‘føde, kost’. Andre stader er tydinga innsnevra til ‘kjøt’ (eng. meat) eller ‘svinekjøt utan flesk’ (t.d. mellomlågtysk met). Ordet medister er ei omlaging av metworst (‘svinepølse’).

Samansetjingar med mat kan fortelja oss kva maten er laga av, kven som et han, kva tid me et han, kva føremål maten tener, korleis han vert tillaga, og kva reiskap me nyttar til å føra han inn i munnen. Her finst til dømes barnemat, brødmat, ferdigmat, fingermat, grillmat, kveldsmat, lokkemat og skeimat. Det er skilnad på kvardagsmat og festmat, og stundom er det lite mat i maten me et. Me skal sitja pent ved matbordet og lata folk få matro. Nattmaten er det rett nok vanleg å eta ståande eller gåande.

Å stappa mat inn i ei datamaskin skader innmaten i maskina og må seiast å vera lite matnyttig. Då er det betre å mata maskina med nokre av orda og vendingane me har for særs god mat: forkunnmat, fysemat, godmat, kosemat og «mat for mons». No har me nått mettingspunktet og lyt takka for maten.

Kristin Fridtun

Kristin Fridtun er filolog og forfattar.
E-post: kristin.fridtun@gmail.com