Å vera lei seg er noko anna enn å vera lei noko. Men det er ein samanheng her, for dersom ein jamt må gjera noko ein er lei av å gjera, kan ein verta lei seg. Merk elles at me kan nytta lei i tydinga ‘trist, sorgfull’ utan å ha med pronomenet seg, jamfør Prøysen-visa om guten som «gikk og gret og var så lei». Her er det ikkje tale om å vera lei i tydinga ‘brysam, fæl’ («ikkje ver so lei», «vera lei til å ljuga») eller ‘trøytt (av noko)’ («no er eg lei»). Guten er nedfor, motlaus, sturen – stutt sagt: lei. Ja, dette lei-ordet er sanneleg ei lei sak.

Nei, det er ikkje sant. Eg seier meg lei for den gleppen. Adjektivet lei er lett å ha med å gjera, og det hadde vore leitt om det vart borte. Til liks med mange andre ord har det ein noko gåtefull bakgrunn. Nokre har gissa at det kjem av ei indoeuropeisk rot som tyder ‘sterk mothug, ufysne’.

Vårt lei er same ordet som engelsk loath (‘uviljug’, òg stava loth), som har gjeve oss ord som loathe (‘styggjast ved, mislika sterkt’) og loathsome (‘fråstøytande, vemjeleg’). I tysk finst berre leivningar av ordet. Komparativen leider vert nytta i tydinga ‘diverre’, og inkjekjønnsforma vert nytta som substantiv: Leid ‘sorg, vondt, naud’.

Av lei kjem hokjønnsordet leie (dansk form lede) og inkjekjønnsordet leiende. Båe orda tyder ‘keisemd, plage’. Leie kan stå åleine eller som sistelekk i samansetjingar: «Det er ei storleie med denne svevnløysa.» «Ho fekk leia (‘vart lei’)». «Det er den same leia og keia som før.» I nokre målføre vert åtleie nytta om folk og saker som er keisame, plagsame og liknande («ei åtleie til kar»).

Folk har lenge visst at måtehald og ombyte er beste råda mot leiskap. Sjå berre på desse ordtaka: «Det vert alt leitt, som lenge varer.» «Ein vert lei av leiken, om han endå er god.» «Ein kan verta lei av godmaten med.» Ordet matlei er velkjent, dessutan finst det ei mengd gamle vendingar for det å eta so mykje av eit slag mat at ein får mothug, som «eta seg leian», «eta seg til leiende», «eta seg i leia (på noko)». Me har elles samansetjinga skulelei, som er noko anna enn skulevegring.

Seier du at du no er vorten møk(a), drit(a) eller lut(a) lei av lei? Det er leitt å høyra at du har gått lei alt. Me får vel runda av her, jamvel om eg ikkje vil vera lei mot lei.

Kristin Fridtun

Kristin Fridtun er filolog og forfattar.
E-post: kristin.fridtun@gmail.com