«Når horna er av, er det seint å stanga», seier ordtaket. Den som er kollete (utan horn), kan plaga folk på anna vis. Det er fullt mogleg å skada nokon med eit skohorn, og det er leitt å stå rett attmed ein bil når føraren legg seg på hornet. Men horn tyder fyrst og fremst ‘utvokster på hovudet hjå dyr’. Slirehorn eller ekte horn finn me hjå drøvtyggjarar i oksefamilien. Dyr i hjortefamilien kan ha gevir. Nashornet og sjiraffen har særmerkte horn, og mange leddyr har følehorn.

Det eine av dei to gullhorna frå Gallehus på Jylland (truleg drikkehorn frå om lag år 400) hadde ei runeinnskrift på urnordisk: ek HlewagastiR HoltijaR horna tawido. Tolkingane ymsar. Ei av dei går slik: ‘Eg, Legjest, son av Holte, laga hornet.’ Som me ser, har horn halde seg godt. Me skriv det framleis med r, men i målføra finn me former som honn, hodn, hønn, hødn og hoinn.

Eit vanleg ord for ‘vinkelparti, spiss’ kjem av horn: hyrne (dansk form hjørne, svensk hörn). Engelsk corner (‘hyrne; krok; sving’) kjem av latin cornu (‘horn’). Horn er i ætt med ei rad «harde» ord, til dømes kranium og keratin. Hjernen er mjukare, men hjerne er avleitt av eit ord for ‘skalle’ og høyrer òg til her.

Det er særleg hanndyra, medrekna fanden, som er kjende for å ha horn. Me har til dømes ordlag som «ta oksen med horna» (i ulike variantar). Men kyr og andre hodyr kan òg ha horn. Det eldste av skilta som varslar fare for husdyr i vegbana, viser ei ku som har horn med knoppar på. Ordlaget «ha eit horn i sida til» vart fyrst nytta om okse eller ku som stanga, men er no mest nytta i overført tyding om å ha varig uvilje mot nokon.

Å renna eller stanga horna av seg (tysk sich die Hörner ablaufen, latin deponere cornua) er å verta mognare og meir omtenkt. Men brått kan ein verta hornete likevel: Det engelske adjektivet horny (eig. ‘hornete’) vert ofte nytta i tydinga ‘kåt’. Truleg vart det fyrst nytta om seksuelt opphissa menn, men med tida er det vorte eit ord som kan nyttast om alle.

Me har ei rad ord som viser til saker som er laga av horn eller liknar horn: posthorn, ostehorn, hornbriller, horninstrument og hornhinne (nylatin cornea). Horn ter seg òg i stadnamn, som Romsdalshornet og Afrikas horn. Aviser kan i biletleg meining vera tutarhorn (for tankar, meiningar).

Kristin Fridtun

Kristin Fridtun er filolog og forfattar.
E-post: kristin.fridtun@gmail.com