Den som får eit vindfang i fanget, vert lett eit blikkfang. Få av oss greier å sitja med hendene i fanget og sjå på noko slikt. Å ta fangtak på vindfanget kan kanskje hjelpa, men me må syta for at skadeomfanget ikkje vert større enn det alt er. Ja, fang fengjer, eller kva?

Dei fengslande f-orda ovanfor heng på eit eller anna vis i hop med verbet fanga. Til og med verbet få (i den fyrste setninga) høyrer heime her, for få og fanga er opphavleg same ordet. Båe har grunntydinga ‘gripa, ta’, men medan få (norr. fá) er ei nordisk form, er fanga kome inn frå lågtysk. Det hende alt i mellomalderen, so me finn fanga i seint norrønt, saman med nærskylde ord som fang, fange (norr. fangi) og fengsel (norr. fangelsi ‘fangenskap, fengsel’). Å leita etter fengja i norrøne ordbøker er derimot fåfengt. Dette verbet, som har grunntydinga ‘få til å ta’, ser ut til å ha kome inn seinare.

Av opplagde grunnar høver det bra å nemna at fengja og partisippet fengd ter seg i ei rad ord og vendingar som har med smitte å gjera. Ordet fengjesott (‘smittesjukdom, epidemi’) har mykje sams med farsott. Seiemåten «sotta fengjer» kan me bruka når ein sjukdom smittar og breier seg. So har me nokre ord som målber at me er råka av det fyrstelekken seier, som feberfengd, pestfengd og giftfengd (‘forgifta’). Me kan òg nytta fengd åleine, jamfør «vera fengd av sott», «vera fengd med lus» (ikkje ulikt bm. befengt). Adjektivet fengen kan me nytta i tydinga ‘smittsam’ (t.d. «ein fengen sjukdom»).

Endå vanlegare er det å nytta feng-orda om det å ta fyr («veden el. elden fengjer», «fengen ved» ‘lett-tenneleg ved’) og om det å gripa og kveikja i biletleg meining (jf. «ideen fengde», «fengjande musikk»). Det hender at me sit eller står heilt i ro når me råkar ut for fengslande filmar, bøker, talar og liknande, men rørslefridomen vår er strengt teke ikkje avgrensa då, slik han er når me er fanga og fengsla i bokstavleg meining. Det er merksemda vår som vert halden fast. Å vera den som fangar, er som regel betre enn å vera den som vert fanga, men det er surt når andre dreg av garde med fengda eller fangsten: «Den fattige fangar reven, og den rike får skinnet.» Her finst dessutan livlause saker som fangar, som støytfangaren, draumefangaren og gneistefangaren.

Kristin Fridtun

Kristin Fridtun er filolog og forfattar.
E-post: kristin.fridtun@gmail.com