Berg og bægjegrindar
Folk som misser interessa for ei tekst når dei støyter på ord dei ikkje skjønar, gjer lurt i å styra unna Olav Nygard. Han utvida ordtilfanget sitt jamt, fyrst og fremst gjennom å lesa og granska ordbøker. Ei av hovudkjeldene hans var Norsk Ordbok (1914) av Steinar Schjøtt. Når han fann eit ord som hadde nett den tydinga eller klangen han var ute etter, nytta han det, jamvel om ordet var lite kjent elles.
Nokre av oss stortrivst med språkleg detektivarbeid. Me har ikkje noko imot å slå opp i ordbøker midt i diktlesinga eller kika på ordlista som står bakarst i mange av utgåvene med Nygard-dikt. Nei, ordtilfanget er halve moroa! Å arbeida seg gjennom tekster med uvanlege ord er å «gå ein topptur i språket», som Arild Bye skriv i ein artikkel om Kristofer Uppdal (Språknytt 3/2011).
Kva er so eit «vanskeleg» ord? Det ymsar frå lesar til lesar, men me har gjerne ei aning om kva for ord som er ålment kjende og ikkje. I Nygard-ordlistene finn me ord som fyndels (‘initiativrik’), glòn (‘lysning’), rygd (‘redsle, gru’), timd (‘augnesyn, øygning av noko fjernt’) og traamøle (‘misstemning, dårleg lune, trass’). Her skal me sjå nøgnare på to andre ord: møne og bægje.
Møne er då grei skuring, kan me tenkja. Men sjå her: «Aa ungdoms himel! Solvarmt, solvarmt spralar / det mønelangs av bringeeld som brann» (frå «Til son min»). Og i «No kvil deg» står det at «her sildrar fram or heimsens merg og møne / ei heilag saft». Læt det ikkje litt vel underleg at safta sildrar fram frå mønet? Eller at bringeelden er oppå mønet?
Det er ikkje inkjekjønnsordet møne (‘takrygg’) Nygard har nytta her, men ein nær slektning: hokjønnsordet møne, som tyder ‘ryggmerg’. Jorda «rengjer/ si graaberg-møne ut», står det i «Til ein ven paa Italiaferd». Båe møne-orda er runne av ei rot som tyder ‘stikka fram, stå ut’. Andre nærskylde ord er man, manke og munn.
Ordet bægje kan vera eit bægje for lesaren. Bægje tyder ‘hindring, stenge’ og er avleitt av adjektivet båg (‘meinsleg, uhøveleg, lei, tverr’). Det finst òg som verb: «Du står og bægjer for meg.» Å kjenna bægje-orda er lurt, for Nygard nyttar dei tidt. Han skriv til dømes om ein «evig bægjestein», «bægjegrindar» og ei «bægjall (‘stengjande’) elvebylgje». Dikt-eget i «Kong mann» «reiser bægjemur».
Kristin Fridtun
Kristin Fridtun er filolog og forfattar.
E-post: kristin.fridtun@gmail.com
Er du abonnent? Logg på her for å lese vidare.
Digital tilgang til DAG OG TID – heilt utan binding
Prøv ein månad for kr 49.
Deretter kr 199 per månad. Stopp når du vil.
Folk som misser interessa for ei tekst når dei støyter på ord dei ikkje skjønar, gjer lurt i å styra unna Olav Nygard. Han utvida ordtilfanget sitt jamt, fyrst og fremst gjennom å lesa og granska ordbøker. Ei av hovudkjeldene hans var Norsk Ordbok (1914) av Steinar Schjøtt. Når han fann eit ord som hadde nett den tydinga eller klangen han var ute etter, nytta han det, jamvel om ordet var lite kjent elles.
Nokre av oss stortrivst med språkleg detektivarbeid. Me har ikkje noko imot å slå opp i ordbøker midt i diktlesinga eller kika på ordlista som står bakarst i mange av utgåvene med Nygard-dikt. Nei, ordtilfanget er halve moroa! Å arbeida seg gjennom tekster med uvanlege ord er å «gå ein topptur i språket», som Arild Bye skriv i ein artikkel om Kristofer Uppdal (Språknytt 3/2011).
Kva er so eit «vanskeleg» ord? Det ymsar frå lesar til lesar, men me har gjerne ei aning om kva for ord som er ålment kjende og ikkje. I Nygard-ordlistene finn me ord som fyndels (‘initiativrik’), glòn (‘lysning’), rygd (‘redsle, gru’), timd (‘augnesyn, øygning av noko fjernt’) og traamøle (‘misstemning, dårleg lune, trass’). Her skal me sjå nøgnare på to andre ord: møne og bægje.
Møne er då grei skuring, kan me tenkja. Men sjå her: «Aa ungdoms himel! Solvarmt, solvarmt spralar / det mønelangs av bringeeld som brann» (frå «Til son min»). Og i «No kvil deg» står det at «her sildrar fram or heimsens merg og møne / ei heilag saft». Læt det ikkje litt vel underleg at safta sildrar fram frå mønet? Eller at bringeelden er oppå mønet?
Det er ikkje inkjekjønnsordet møne (‘takrygg’) Nygard har nytta her, men ein nær slektning: hokjønnsordet møne, som tyder ‘ryggmerg’. Jorda «rengjer/ si graaberg-møne ut», står det i «Til ein ven paa Italiaferd». Båe møne-orda er runne av ei rot som tyder ‘stikka fram, stå ut’. Andre nærskylde ord er man, manke og munn.
Ordet bægje kan vera eit bægje for lesaren. Bægje tyder ‘hindring, stenge’ og er avleitt av adjektivet båg (‘meinsleg, uhøveleg, lei, tverr’). Det finst òg som verb: «Du står og bægjer for meg.» Å kjenna bægje-orda er lurt, for Nygard nyttar dei tidt. Han skriv til dømes om ein «evig bægjestein», «bægjegrindar» og ei «bægjall (‘stengjande’) elvebylgje». Dikt-eget i «Kong mann» «reiser bægjemur».
Kristin Fridtun
Kristin Fridtun er filolog og forfattar.
E-post: kristin.fridtun@gmail.com
Fleire artiklar
Cecilie Grundt med Vigleik Storaas, David Andersson og Fredrik Villmow.
Foto: Sigbjørn Berven
Solide røter
Cecilie Grundt har sett saman eit lojalt lyttande band.
Eivind Trædal har sete i Oslo bystyre for MDG sidan 2015. I vår kom det fram at han stiller seg til disposisjon for stortingslista til MDG.
Foto: Cappelen Damm
Den tunge kampen mot bileufori
Eivind Trædal viser fram politikkens fallitt på transportfeltet i boka På ville veier.
Donald Trump talar til tilhengarane i Traverse i Michigan 25. oktober.
Foto: Jim Watson / AFP / NTB
Trump ord for ord
Kva seier Trump på folkemøta? For å få eit inntrykk av kva han vil formidla til møtelyden, trykkjer vi den første delen av talen han heldt i vippestaten Michigan førre helg.
Una og Diddi er to storforelska studentar som må halde forholdet skjult, fordi Diddi alt har ein kjærast.
Foto: Arthaus
Gjennombrotet
Elín Hall herjar i dette vakre, velskrivne dramaet av Rúnar Rúnarsson.
Stian Jenssen (t.v.) var alt på plass i Nato då Jens Stoltenberg tok til i jobben som generalsekretær i 2014. Dei neste ti åra skulle dei arbeide tett i lag. Her er dei fotograferte i Kongressen i Washington i januar i år.
Foto: Mandel Ngan / AFP / NTB
Nato-toppen som sa det han tenkte
Stian Jenssen fekk kritikk då han som stabssjef i Nato skisserte ei fredsløysing der Ukraina gjev opp territorium i byte mot Nato-medlemskap. – På eit tidspunkt må ein ta innover seg situasjonen på bakken, seier han.