Truande er folk som trur på ulike guddommar, som regelbunde vitjar gudshus av ulikt slag, og som har religiøse ritual som fast innslag i livet sitt. Av truande finst det mange slag, verda over.

Så er det vi andre, som lar den nøkterne tanke regjere livet, og som har lagt den sterke og livsformande trua bak oss, som tilhøyrande ei anna tid. Trua var ein nødvendig hjelpesvein før kunnskapen tok over og gav oss eit fastare grunnlag å byggje tankar og liv på.

Fienden til trua er vantrua. Ho er ein gnagar som gjennom historia har øydelagt mange store tankebygningar. Og ho er framleis aktiv. Når ho set i gang og får herje fritt, kan ho framleis rasere store byggverk. Og når raseringa er utført, oppdagar vi at dette store byggverket bygde på tru, denne berebjelken i mange byggverk som vi trudde historia for lenge sidan har parkert og lagt bak seg. Vantrua avslørte at trua levde i beste velgåande, til dess vantrua tok livet av henne, som så mange gonger før.

Finanskriser er noko relativt nytt i historia. For å melde seg og leve krev dei eit stort og organisert system for å handtere ulike verdipapir, som pengesetlar, lånepapir, aksjar og meir til. Finanssystemet vårt, med bankar, børsar og fantasifulle verdipapir, tilhøyrer moderne historie. Og det er stort og omfattande.

Alle desse papira har éin ting felles: Dei er så mykje verde som folk trur at dei er verde. Om trua må vike for vantrua, bryt systemet saman. Trua er framleis berebjelken. Og vantrua er framleis livsfarleg.

Ei finanskrise vart utløyst av at amerikanske bankar gav bøttevis av dårlege lån til dårlege betalarar. Desse låna selde bankane då i marknaden, som verdipapir, til andre finansføretak, også til nokre norske kommunar. Handelen gjekk strålande. Bankane tente pengar, og direktørane fekk eventyrløner.

Så small det. Vantrua melde seg, den tanken at mange av desse låna aldri kom til å bli tilbakebetalte. Det galdt å bli kvitt dei dårlege lånepapira før dei vart verdlause. Alle ville selje. Og papirverdiane rasa. Og krisa var eit faktum. Statane måtte inn og berge bankane. Skattebetalarane fekk rekninga for finansfesten. Internasjonal økonomi gjekk inn i ruskevêr. Vantrua tok makta. Det vart hustre.

Den første store europeiske finanskrisa var Mississippi-bobla i 1717. Ho skaka europeisk – først og fremst fransk – økonomi. Eit fransk selskap ville kolonisere nedre delen av Mississippi-dalen og grunnleggje ein by, New Orleans, der. Området var rikt på myr og alligatorar og lite anna. Men dei laga fine forteljingar og selde store mengder aksjar på Paris-børsen. Direktøren i selskapet, John Law, var også direktør i den franske sentralbanken. I tillegg hadde kongen utnemnt han til overdirektør for dei franske finansane, eit slag finansminister. Han hadde hendene i det meste.

Det gjekk strålande. Aksjeprisen var i utgangspunktet 500 livres. Før året var ute, var prisen oppe i 10.000 livres. Bobla voks friskt og livleg.

Så kom vantrua og panikken. Alle ville selje, og aksjen stupte. For å berge aksjekursen kjøpte sentralbanken, under leiing av John Law, aksjar så lenge pengane i sentralbanken rakk. Då pengane i sentralbanken tok slutt, gav overdirektøren for dei franske finansane, den same John Law, fullmakt til å trykkje meir pengar, slik at ein kunne kjøpe fleire aksjar og berge selskapet og aksjeverdiane.

No var heile det franske økonomisystemet kome inn i bobla. Det hjelpte ikkje. Aksjane fall til null i verdi. Dei vart verdlause.

Og då sat både sentralbanken og finansdepartementet med store mengder verdlause aksjar og tomme pengekassar.

Historikaren Yuval Noah Harari kallar Mississippi-bobla ei av dei mest spektakulære finanskrisene i historia. Det franske bankvesenet og den franske statsøkonomien kom aldri på fote igjen etter denne bobla. Franskekongen fekk ikkje kreditt nokon stad, og måtte sjå på at England, med sine ressursar, overtok som det dominerande imperiet.

I 1780-åra gjekk halvparten av statsbudsjettet med til å betale renter på lån.

I 1789 måtte kongen samle parlamentet, for første gong på 150 år, for å finne ei løysing på krisa.

Og resten er historie. Frankrike vart aldri meir det same. Ikkje Europa heller.

Det var trua som skapte Mississippi-bobla, før vantrua punkterte henne, med historiske konsekvensar.

Andreas Skartveit