Ei gåte går slik: «Ikkje naken og ikkje kledd.» Korleis kan det gå til? Jau, den eller det som korkje er naken eller kledd, er dekt med noko gjennomsynleg – eit dekke som i røynda ikkje dekkjer. Samanhengen mellom klednad og nakenskap er innfløkt på andre måtar òg. Stundom seier me «ikkje gå ut so naken!» til folk som er påkledde, fordi me tykkjer dei er tynnkledde. Den nakne sanninga om naken er soleis at det nakne ikkje alltid er nake.

Den språkhistoriske sanninga om naken er òg litt vanskeleg å få taket på. Dei lærde stridest om kva slags samband det er mellom dei nordiske formene som endar på -n (norrønt og islandsk nakinn, færøysk nakin, dansk nøgen, norsk og svensk naken) og dei andre germanske formene, som har ein d- eller t-ljod i enden, til dømes norrønt nøkkvidr, engelsk naked og tysk nackt. Eit eller anna samband er det, i alle fall, og naken er jamvel i ætt med latin nudus (‘naken, udekt’), som me finn att i nudist og nudisme. På 1600-talet byrja engelske kunstnarar å nytta nude som eufemisme for naked, og i dag deler dei to adjektiva beite. Me har «naked facts» (nakne fakta) og kan sjå noko «with the naked eye» (med berre auga), og me kan «pose nude» (stå nakenmodell) og «take nudes» (ta nakenbilete).

Jamvel om nokre likar å gå kledelause, er det god skikk å kleda seg etter vêr og høve. Som ordtaket seier: «Ille kledd er alltid betre enn naken.» Her spelar det inn at kledeløyse lenge har vore eit teikn på armod. Det latinske substantivet nuditas tyder både ‘nakenskap’ og ‘naud, fattigdom’, og liknande døme finst her heime. Me har ordtak som «den som aldri seier nei [når nokon tigg], vil snart vera naken», attåt det kjende «naud lærer naken kvinne å spinna». «Naken som nåla» tyder ‘fattig’. Dersom du er naken som nåla, og ikkje eig nåla i veggen, sit du sanneleg vondt i det!

Vegger kan òg vera nakne, til liks med det meste anna. Einaste kravet er at det er udekt eller snautt, jamfør «ein naken holme» (utan vegetasjon), «ei naken grein» (utan lauv eller nåler), «eit nake andlet» (usminka) og «naken redsle». Det hender stundom at me vil streka under nakenskapen og seier at einkvan var «splitter naken», «kliss naken», «spillnaken» og liknande. Kva om du er skamnaken? Då er du «meget ilde klædt», seier Aasen.

Kristin Fridtun

Kristin Fridtun er filolog og forfattar.

E-post: kristin.fridtun@gmail.com