Målet hennar mor me vil / aldri, aldri gløyma! syng Anders Reitan.

Så kan ein fundere over kvifor språket har gitt akkurat mor eigedomsretten til dette same språket. Farsspråk er det ingen som snakkar om. Og Per Sivle har gitt mor opphavsrett til songen òg. Mors song var den første songen han høyrde. Og det skal bli den siste.

Så er det kanskje eit slag historisk rettferd i dette. Det er mor som tek dei tyngste taka når nye menneske skal inn i verda. Ho er nok den som slit mest, og som snakkar og syng for nykomaren, både først og mest.

Så har ho, ved sin morskjærleik, fått historisk eigedomsrett til språket, morsmålet.

Dette målet har skapt mykje ufred. Språkstrid er alltid ein kamp om morsmålet og retten til å bruke det. Det har handla om makt, makt til å undertrykkje. Til tider har det vore dramatisk, og blod har runne. I internasjonal samanheng er vår norske språkstrid berre ein litt sur familiekrangel. Til og med grannelandet vårt Finland har i dag ein bitrare språkstrid enn vi. Der er det det gamle overklassespråket, svensk, som er minoritetsspråk og under press.

Språket er ein del av identiteten vår. Det fortel kven vi er, og kvar vi kjem frå, Trøndelag, Fredrikstad eller Hardanger.

I Domarane i Det gamle testamentet er det ei dramatisk forteljing om språk og identitet. Gilead-mennene sigra over efraimittane i eit slag ved Jordan. Efraimittane flykta for å berge livet. Gilead-mennene jaga dei. Når dei hadde fanga ein som flykta, bad dei han seie sjibbolet. Efraimittane kunne ikkje seie det rett. Dei uttala sj-lyden som rein s. Då vart dei slegne i hel.

Språket plasserer og graderer, såkalla fint og såkalla simpelt språk, slik Ludvig Holberg viste:

«Hver mand der med kløgt gik i lærdom til bunns

latin på papiret han malte,

med fruene fransk og tysk med sin hund,

og dansk med sin tjener han talte!»

I 1972 sat eg i ein hage i Kampala i Uganda saman med ein norsk fredskorpsdeltakar. Han var lærar og underviste afrikanske born i engelsk og matematikk, på engelsk. Sitt eige språk høyrde borna aldri frå kateteret. Det var berre eit heimespråk, slik samisk ein gong var hos oss. Den norske læraren var frustrert. «Vi øydelegg borna», sa han. «Ikkje berre det at dei ingenting lærer, dei tek skade av det som skjer. Dei blir språklause i skulen. Til slutt kan dei ikkje eingong bruke røysta på skikkeleg vis. Dei berre pip når vi snakkar til dei. Dei går ut som knekte menneske. Vi burde heller halde oss heime. Her gjer vi skade», sa den slokna entusiasten.

Og eg høyrde eit ekko av norsk språkdebatt i øyret. I 1887 klaga den nyfrelste riksmålsmannen Bjørnstjerne Bjørnson over kor uintim nynorsken var. Han fekk svar frå Matias Skard, som svara frå og for skuleborna: «Det stiger fra disse Tusinder af smaa en ordløs Klage, mere bønlig, mere indtrengende end Bjørnsons… De beder hjelpeløse om Lov til at være sig selv, vedblivende at være i sit eget, røre sig i sin Livsluft.»

Då tanken om landsgymnaset, ein vidaregåande skule for landsungdom, vart lansert, låg det språkpolitiske tankar bak. Landsungdom som måtte til byen for å kome på skule, måtte også gje avkall på språket sitt. Det måtte det bli slutt på.

Skuledirektør Jacob Bonnevie meinte at borna også skulle lære seg å tale «Skriftsproget». Då slo Arne Garborg neven i bordet: «For eit folk me skulle få etter ei slik opptemjing!»

Då Ivar Aasen og dei som kom etter han, byrja å utvikle det nynorske språket, vart skriftspråket, det riksnorske språket, langt på veg opplevd som eit framandspråk.

Slik er det ikkje lenger. Både nynorsk og bokmål er i dag for alle nordmenn mykje nærare det morsmålet vi alle startar livet med, enn skriftspråket var den gongen.

Dei fleste nordmenn veit i dag at «målet hennar mor, hev for oss dei rette ord», slik Anders Reitan avsluttar diktet sitt om morsmålet.

Andreas Skartveit