Krokbøygde folk kan ha ein ubøyeleg vilje. Om dei finn ut at dei ikkje vil bøya seg for den eller den, so bøyer dei seg ikkje. Nei, dei vil mykje heller ta knebøyg på treningssenteret enn å bøya kne for fienden. Men vil dei tøya ut? Bøya og tøya er rimord («bøy og tøy!») med so å seia motsett tyding. Det har ordtakmakarane visst å utnytta: «Stutt må tøya seg; langt må bøya seg.» «D’er ingen so lang, han ei må tøya seg, og ingen so låg, han ei må bøya seg.»

Bøya (norr. beygja) er eit nedervt verb med former som svensk böja, dansk bøje og tysk beugen. Granskarane meiner at ordet opphavleg tydde ‘få til å bøya seg’. Eller sagt med andre ord: Dei meiner at vårt bøya i utgangspunktet var kausativ til eit sterkt verb som tydde ‘bøya’, på same måte som leggja er kausativ til liggja (leggja = få til å liggja), og fella er kausativ til falla (fella = få til å falla). Bøya er elles i ætt med substantiva bøyg, boge, baug (‘ring; linning’ ofl.), bøyel, bøyle og verbet bukka. Tilbøyeleg har kome inn i norsk frå dansk.

Bøygen var i folketrua eit ovstort og jamnast usynleg vette som var kaldt og sleipt og på skap som ein orm. Per Gynt møtte ein slik bøyg, og det hender at me i dag nyttar bøyg om ulne vanskar og hindringar. Men me kan òg bruka bøyg i tydingane ‘det å bøya’ (jf. knebøyg) og ‘bøygd tilstand, boge’, jamfør «vegen gjekk i bøygar og krokar». Nokre emne toler bøying betre enn andre. Dei har stor bøyingsstyrke. Mange av orda våre har slik styrke, for me gradbøyer og samsvarsbøyer og terpar bøyingsmønster i eitt køyr – utan at orda tek skade av det. Me tek etter latinen når me nyttar bøya soleis. Det latinske verbet declinare har lenge vore nytta om å bruka eller rekna opp dei grammatiske formene til eit ord, men grunntydinga er ‘bøya (av), koma bort frå’.

Me veit at makt og status er opp, jamfør «vera toppleiar», «ha makt over nokon», «stå øvst på rangstigen». Når me bøyer oss, vert me lågare, og bøying er difor eit teikn på vyrdnad eller jamvel undergjeving. Me kan ta imot ei gåve med bøyg og bukk, me kan bøya nakken for autoritetane, og me kan bøya oss i støvet for noko(n). Men det å bøya unna for eit slag er ikkje det same som å bøya av for motstandaren. For den som bøyer seg unna snøgt, kan svara med ein rett høgre.

Kristin Fridtun

Kristin Fridtun er filolog og forfattar.

E-post: kristin.fridtun@gmail.com