Fortida er forsvarslaus mot ettertida som akkurat no er vår notid. Slik kunnskapsutviklinga var vore i vår kultur dei siste tusenåra, vil ettertida alltid ha meir og betre kunnskap enn fortida. Folk som i fortida nytta den kunnskapen dei hadde, og gjorde så godt dei kunne, kan av vår tid få ein nådelaus dom. I si eiga tid hadde dei stor prestisje. Dei var på toppen av kunnskapen i si tid.

I medisinen og medisinhistoria er dette kanskje mest dramatisk. I medisinen står det om liv og død. Og medisinhistoria er full av forteljingar om behandlingar som var direkte skadelege, for ikkje å seie livsfarlege, ut frå det vi i dag veit.

Psykiatrien arbeider med menneskesinnet. Det er ein flyktig og vanskeleg materie, og historia er full av metodar som i dag er hardt dømde og forkasta.

For nokre tiår sidan var lobotomi ein vel akseptert metode for å stabilisere vanskelege psykiatriske pasientar. Eit inngrep i hjernen, der visse samband vart avskorne, roa ein uroleg pasient. I dag har gjennomgang av gamle journalar skandalisert metoden og sett han i den historiske skammekroken. Pasientane fekk mykje å slite med etter operasjonen. Nye plager kom.

Ein medisinsk metode som levde gjennom hundreåra, for ikkje å seie tusenåra, var årelatinga – å tappe blod av ein sjuk pasient for å få han frisk.

Utgangspunktet var ein tanke i antikkens medisin om at det finst fire kardinalvæsker i menneskekroppen: blod, slim, svart galle og gul galle. Vi har framleis tanken med oss i språket, når vi karakteriserer menneske som sangvinske, flegmatiske, koleriske eller melankolske, etter dei greske og latinske namna desse væskene hadde.

Sjukdom var ubalanse mellom dei fire væskene, for mykje av det eine og for lite av noko anna. Feber kom av slik ubalanse, gjerne av for mykje blod. Løysinga var då å tappe blod frå pasienten. Kroppen sjølv prøvde å rette opp den sjukdomsskapande ubalansen når han dukka opp. Ved problem i halsen og pusteorgana skilde kroppen ut slim. Ved diaré skilde han ut galle.

Galenos, som levde i det andre hundreåret etter Kristus, kom til å utforme denne læra for hundreåra som kom. Han gjekk nøye til verks. Mengda av blod som skulle tappast, var knytt til årstid og vêr og til alderen til pasienten. Om tilstanden var alvorleg, meinte Galenos at to årelatingar dagleg kunne hjelpe. Den første måtte då vere forsiktig. Den andre kunne vare til pasienten svima av. Dette var avansert vitskap, med avansert apparatur til blodtappinga.

Metoden var i bruk fram til 1800-talet.

Det finst mange forteljingar om korleis metoden verka. Dei kjende forteljingane har nesten alle same utgang: Pasienten døydde.

Den gamle George Washington vart sjuk og tilkalla lege. Årelating, sa legen, fleire gonger. Og den gamle mannen døydde. Same lagnaden fekk den engelske kongen Charles 2.

Ettertida har fundert på korleis denne metoden, med så mange liv på samvitet gjennom tusenåra, kunne leve så lenge. Den svenske vitskapshistorikaren Nils Uddenberg meiner det kan forklarast med at det ikkje fanst andre aksepterte metodar, brukbare alternativ. Og den tilkalla legen måtte gjere eitt eller anna som gav pasienten von om betring. Han kunne ikkje berre stå der. Då var den etablerte tradisjonen god å ta til, om legen skulle forsvare yrket sitt.

Det fanst folk som prøvde seg med ei anna sjukdomslære, som kravde andre metodar. Dei vart møtte med sterk motstand frå det etablerte legelauget, som kalla dei terapeutiske nihilistar.

Årelatinga hadde då allierte som alltid har vist stor vilje til – med stor framgang – å forsvare det gamle og etablerte i historia: kunnskapsløyse og vankunne, fagleg konservatisme, utryggleik, prestisje og redsle for alt nytt. Med desse mektige allierte kom årelatinga til å leve heilt frå antikken og fram til vår moderne tid.

Ho fekk eit langt liv.

Dei fleste pasientane fekk ikkje det.

Andreas Skartveit