«Ingen vet hva poesi er, og ingensinne får noen vite det. Det er en hemmelighet», skreiv poeten Arnulf Øverland, som sjølv streva i faget, både med poesien og poetikken – læra om diktekunsten.

Det kan så vere. Det er likevel eit faktum at folk har streva med spørsmålet gjennom tusenåra, med å forklare kvifor ein tekst kan gripe oss på uforståeleg vis og kanskje slå seg til i sinnet vårt for resten av levetida, til stor glede for oss. Det meste gløymer vi jo, og godt er det. Men vi høyrer stendig om folk på aldersheimen, langt inne i seniliteten, som kan sitere songar, dikt og andre tekstar i uendelege mengder. Det er underleg.

Den første som systematisk gjekk laus på emnet på våre kantar, var Aristoteles. Poesi er sjelereinsing, katarsis, sa han. Poetikken hans er blitt klassisk. Hos oss sat den store historikaren vår, Snorre Sturlason, på Island og skreiv Edda, den yngre, som vi kallar henne. Der har han ei eiga avdeling, «Skaldskaparmål», som fortel korleis diktekunsten vart til. Det var gudane som stod for dette skaparverket. Dei skapte suttungsmjøden. Alle som drikk denne mjøden, blir skaldar eller lærdomsmenn.

Poesiproblemet levde i europeisk tankehistorie gjennom hundreåra. Store namn står på deltakarlista: Lessing, Goethe, Schiller og mange fleire. Norske diktarar, som Erling Christie, har ytra seg. På universitetet har kanskje først og fremst Asbjørn Aarnes halde liv i spørsmålet, delvis med eigne skriftseriar.

Og inne i Skaaro, ein fjellgard inne i Fyksefjorden, 700 meter over havet, sat på slutten av 1800-talet Nils Skaar, ein ung bondeson, og streva med denne poesien, kva det var for noko. Vi var inne i ein litterær gullalder, der poesien farta rundt som aldri før i vår historie. Skaaro var eit lite opplysingssenter i samtida, bra forsynt med samtidig lesestoff. Bestemor hans, Elseber frå grannelaget, hadde lært sønene sine å lese. Ein av sønene vart biskop, ein annan, far til Nils, vart stortingsmann, som Nils også med tida skulle bli.

Det var eit miljø der tankar trengde seg inn og romsterte i unge hjernar, som hos Nils. I skåpa i Skaaro har det dukka opp papir der Nils har delt tankane sine med det linjerte brevpapiret sitt.

Kunnskapen var på veg inn i samfunnet. Og kunnskapshungeren hadde meldt seg. I papira til Nils ligg ei framandordbok han har laga sjølv, over framandord han bør kjenne og forstå.

Og så er det altså at denne problematiske poesien dukkar opp, midt i alt elendet. For elende ser han rundt seg, vesaldom, løgn og svik, som han seier. Kristendomen sopar han unna:

«Kristendomen vil eg ikkje nemna. Berre det at ein innbildar ein annan ei tru, og denne sjølv ikkje gjer seg ei meining um henne – berre det er nok til å gjera det av med poesien der.

Men graset gror paa bøen, trei skyt knupp, og lauv veks fram, blomarne bløma, og soli skin, blenkjande dei grøne vollar og glitrande i vatsdroparne – er ‘kje det poesi?

Ein vonfull, frisinna, livsfrisk ungdom, ein ungdom med adlande tankar og vilje til yrkje; ein ungdom som ein kan venta vil ta eit tak for aa lyfta og bera Norge eit stykke lenger fram – er ‘kje det poesi?

Og folkelivet i det store og heile, og i det smaae – er ‘kje det poesi?»

Så fabulerer han om ein taterflokk som har slått leir på fjellet:

«Og daa maanen kjem fram, vert det med ein gong liv i leiren. Det er guden sin dei ser, Alla, og vert difor glade og byrjar den villaste dans. Minnerne tek dei: dei kjem i hug fedrane sine, som var eit sjølvstendigt folk i eit fritt land langt burte i Asia. Og tateren vert tankefull; dei store, svarte augnebrynene skruvast saman; hugen etter å vera eit folk vaknar, og blodet kokar i han, – er‘kje det poesi?

– aa sjaa to elskande makar, og eg spør: Er kje det poesi?»

Jo, svarar han: Poesien finst over alt. Men han har dårlege kår. Med ungdomen står det dårleg til: «men tyngden hev antan ikkje tankar, eller ligg tankarne deira for høgt; dei held til i det himmelblaa; dei drøymer. Kor vert det av poesien?»

Nils Skaar tenkjer og formulerer seg annleis enn Aristoteles og Snorre. Men som dei legg han eigne røynsler til grunn når han funderer over språkets mysterium.

Han lever ikkje i eit filosofisk miljø, som Aristoteles, og han kan ikkje søkje forklaringshjelp hos gudane, som Snorre.

Men problemet er det same: Poesien kan seie meir enn det som blir sagt. Det er forunderleg.

Andreas Skartveit