Jordkloten var menneskets bustad og avgrensa livsrom. Det er først heilt nyleg at mennesket har sett beina ned på andre himmelkroppar.

Å kome ut av det med jordkloten vart ein sentral del av menneskelivet. Jordkloten måtte gje mat til nødvendig livsopphald. Og at mennesket lærte seg å leve saman med han og handtere alle farane som fanst på han, vart ein heilt nødvendig del av kunsten å overleve.

Det vart utvikla nødvendig kunnskap. Lenge var denne kunnskapen svært lokal. Mennesket kjende sine nære heimetrakter, og kanskje næraste grannelag. Om det var noko utanfor heimetraktene, visste dei ikkje. Det tok lang tid før mennesket forstod at dei levde på ei kule i himmelrommet.

Astronomar i Babylon, India og Egypt bygde opp kunnskap om jord og himmel, og i det tredje tusenåret før vår tidsrekning kunne grekarane fastslå at jorda var rund. Dei kunne til og med seie nokså nøyaktig kor stor jordkloten var.

Så gjekk det slag i slag. Heile jordkloten har gjeve rik kunnskap til menneska, og i dag blir kvar einaste kvadratcentimeter på kloten overvaka frå satellittar.

Med stjernehimmelen var det annleis. Han kunne alle sjå, om det ikkje var akkurat same stjernehimmelen over alt.

Og han utløyste tankar og spørsmål. Religionane bygde stjernehimmelen inn i læra si. Grekarane og romarane fylte himmelen med gudane sine. Hos oss fekk Tor ansvaret for lyn og torevêr.

Men kor stor var stjernehimmelen? Rådande lære var at stjernehimmelen var omkransa av ein fast sfære der fiksstjernene var festa. Kor langt var det dit? Det var også vanleg tru at jorda var skapt for 6000 år sidan.

Ein kristen astronom rekna ut at om Adam hadde starta ei vandring mot denne sfæren den dagen han vart skapt, ville han enno ikkje vore framkomen.

Då Copernicus og andre avskaffa denne fiksstjernesfæren, måtte det lagast andre mål for å gjere storleikane i himmelrommet forståeleg.

Ei kanonkule hadde ein fart på 20 meter i sekundet. Ho ville bruke 691.600 år før ho nådde den første fiksstjerna, var det ein som fann ut.

Eit gjennombrot i saka kom då dansken Ole Rømer på 1600-talet fastslo at lyset hadde fart og brukte tid. Lyset hadde vore ei gåte i hundreår. No var gåta delvis løyst.

Lyset brukte ei viss tid på ein viss avstand. Og lengda på tida fortalde kor lang avstanden var.

I idéhistoria si fortel Sven-Eric Liedman om ein skribent som i 1694 skriv at lyset frå stjernene bruker lengre tid fram til oss enn eit menneske bruker på å reise til Vest-India. Den gongen tok det seks veker.

No målar vi avstandane i himmelrommet i lysår. Lysår er ikkje ei tidsnemning, som namnet seier. Det er ei avstandsnemning. Og eit lysår er ein enorm avstand. Lyset bruker godt åtte minutt frå sola til jorda, så langt borte som ho er. På eitt år fer lyset uforståeleg langt.

Det var nyttig at dette avstandsmålet vart skapt. Himmelrommet, universet, var mykje større en nokon kunne ha tenkt seg. I dag snakkar astronomane om milliardar lysår der ute.

Det er god plass i universet. Og det er godt. Det finst 50 milliardar galaksar, stjernetåker, i universet. Og kvar galakse har milliardar av stjerner.

Og det er plass nok til alle, der dei deler på alle lysåra.

All kunnskapen vår har ikkje fjerna det mysteriøse og uforståelege frå universet.

Som forfedrane våre står vi framleis under himmelen og undrar oss.

Andreas Skartveit