I dag er kolet skurken i miljødebatten. Dei enorme kolmengdene som framleis ligg i bakken både her og der, trugar framtida vår om dei blir henta opp og energien deira blir sleppt laus på samfunna omkring.

I dag er verda i ferd med å vende kolet ryggen, å vende seg bort i avsky med klutar framfor nasen.

Men då det fullasta med energi segla inn i samfunna våre for eit par hundreår sidan, var tonane heilt andre, nesten evangeliske. Midt på 1800-talet skreiv den amerikanske filosofen Ralph Waldo Emerson: «Kvar einaste korg med kol er kraft og sivilisasjon. For kol er berbart klima. Det kan bere tropevarme til Labrador og polarsirkelen, og det kan transportere seg sjølv kvar som helst det måtte vere bruk for det.»

Kolet var menneskets triumf over naturen, grunnlaget for sjølve sivilisasjonen, vart det sagt. Som ein forfattar skreiv: «Med kol følgjer lys, styrke, kraft, rikdom og sivilisasjon; utan kol har vi mørker, veikskap, fattigdom og barbari.»

Flashley, ein person hos Dickens, er skeptisk til kolet, til dess han møter eit spøkelse som forklarer han at kolet er plassert på jorda av Gud, slik at mennesket ikkje lenger skal leve eit usivilisert liv, men eit raffinert liv, slik at det kan lære sjela si å kjenne, med visse om eit liv etter dette.

Britar og amerikanarar konstaterer, ut frå den kunnskapen dei hadde, at Gud hadde lagt det meste av kolet i England og USA. Det var nok ikkje tilfeldig.

Ein av dei, i Christian Review i 1856, legg kolet inn i Guds store tankar om dei og historia: «Ein energisk og tiltaksrik menneskerase, utstyrt med naturlege særdrag, med sjeleleg og moralsk kultur, og som held fast ved Jesu Kristi reine evangelium, skal leie menneska på marsjen framover. Dei har ufortent fått i hendene sine ein skatt som, om dei nyttar han vel, vil gje dei ei kontrollerande makt over resten av verda.»

Kolet, anglosaksarane og Gud skal styre verda.

Men det var no velkjent at det fanst ei verda utanfor Europa. Og det fanst kol der også. Som i Kina. Misjonærar i Kina rapporterte heim om oppdaga kolfunn. Ein misjonær som reiste i Nord-Kina sist på 1800-talet, skreiv detaljert om kor mykje kol han såg, og kva kvalitet kolet hadde. Ein engelskmann som var der nokre tiår seinare, skreiv at kvar einaste kolsjakt som vart opna i Kina, ville «få Kinas stigande sol til å sende ut endå fleire strålar av opplysing til å fordrive tåka av fordommar og vankunne».

Når det kinesiske folket var så tilbakeliggjande, var det, sa han, fordi dei ikkje makta å frigjere dei sovande skaparkreftene som låg «bundne, svarte og mektige under dei elendige og dødelege føtene deira».

Kina, som var tidleg ute med å nytte kolet, helst til fine smykke, og etter kvart varme, kom i gang med koldriven industri lenge etter Europa.

I dag er dei ein dominerande kolbrukar i verda. Bak den store økonomiske framgangen i eit land der fattigdommen hadde grep om det meste, ligg det at kinesarane, omsider, kom i gang med å frigjere dei sovande kreftene dei gjekk og trakka på.

Kolet, underjordisk, vellagra solenergi, skapte det moderne Europa. England var først ute med å setje dei underjordiske, solskapte kreftene i arbeid, og England kom til å bli den dominerande stormakta i hundreår. Den dominerande sjømakta var den dominerande industrimakta. England regjerte langt på veg verda.

I dag seglar Kina opp og krev plass blant stormaktene og vil ha stormaktskontroll i eige grannelag.

Det skjer i ei sky av kolrøyk, samtidig som dei sender folk til månen og sprengjer atombomber.

Europa stengjer kolgruver og vil skrive kolet ut av historia.

Andre ser dei storarta gåvene kolet gav til Europa og Vesten.

No vil dei løyse dei bundne kreftene dei har under føtene sine.

Slik vi gjorde.

Andreas Skartveit