Høgkulturar har sine kunnskapssenter der kunnskap blir utvikla og tatt vare på. Grekarane hadde sitt akademia og sitt lykeion. Rundt år 1000 dukka dei første universiteta opp på våre kantar. Det var senter for medisin, jus og teologi. I Bologna, som vart mønster for mange universitet, regjerte teologien.

Første tusenåret av vår tidsrekning vart ein glansperiode for teologien, læra om Gud. Den nye religionen, den ekspanderande kristendommen, skulle utforme læra si. Paulus gjorde grunnarbeidet, men mykje stod att. Det vart kamp om forståinga av Jesu guddom, om bruk av bilete i gudshusa, om treeininga, om sakramenta og om mykje meir. Det vart kyrkjemøte og fordømming av kjettarane, dei med rang lære. Teologane førte kampane, etter kvart også saman med statsmakta.

Dette var viktige spørsmål i samtida. Det handla om frelse og dom og om det evige livet i himmelen hos Gud.

Og det var teologmat. Teologane var åndsarbeidarar som stelte med dei viktige sakene.

Teologane fekk ei viktig rolle i europeisk filosofi, i utforminga av europeisk tenking, med namn som Augustin, Thomas Aquinas og Johannes Duns Scotus.

Og dei rykte inn i dei nye universiteta. Der skulle dei granske skriftene, utforme den rette læra og forsvare henne, og utdanne mannskapet i kyrkja, prestane som skulle leie kyrkjelydane. Fundamentet for arbeidet, skrifta og openberringa, var kjent, nedfelt i historia.

Det gjorde at det var lite plass for fundamentalt nye tankar, som den nye vitskapen kom med. På 1600-talet vart det skapt såkalla vitskapsakademi både her og der, til og med i Trondheim. Dei skulle gi rom for dei nye tankane som universiteta ikkje gav plass til.

Den svenske idéhistorikaren Sven-Eric Liedman skriv om dette. Universiteta hadde eit regelverk som ekskluderte det nye, eller gjorde det usynleg om noko nytt skulle dukke opp. Han skriv: «Den som uppställde några revolutionerande teser måste dölja dem under en sky av citat från Bibeln, Aristoteles og andra auktoriteter.»

Dei klassiske universitetsfaga vart teologi med språk, filosofi, jus og medisin.

Men ny kunnskap og nye fag trengde seg på, naturfag, teknikk, økonomi. Dei ville inn på universiteta. Det vart strid om makta på universitetet. Teologane og filosofane meinte at dei forpakta tradisjonen og den eigentlege kunnskapen. Universitetet var deira. Dei ortodokse teologane ved vårt universitet i København mot slutten av 1700-talet var redde for å sleppe «verda» inn ved universitetet, fortel John Petter Collett i historieverket til universitetsjubileet, Historien om Universitetet i Oslo. Dei forsvara seg og reviret sitt så godt dei kunne.

Den norske biskopen Johan Ernst Gunnerus, som var med og skipa vitskapsakademiet i Trondheim, vart henta til hovudstaden for å gjere noko med universitetsstrukturen. Han ville organisere universitetet annleis. Fagfelta måtte avgrensast frå kvarandre og bli meir sjølvstyrte, etter den indre logikk og samanheng i kvart felt. Det måtte bli slutt på at teologi og filosofi overstyrte dei andre. Og latin skulle bort som undervisningsspråk.

Nokre år før var Immanuel Kant invitert av den prøyssiske ministeren til å sjå på universitetet i Berlin. Tankane sine la han fram i boka Der Streit der Fakultäten, fakultetsstriden. Det kunne ikkje vere slik, sa den svært kristne Kant, at dei «høgare» fakulteta teologi, jus og medisin skulle ha forrang for det filosofiske fakultetet. I den tids språkbruk var filosofisk fakultet stort sett det vi meiner med naturvitskapleg fakultet.

Teologi, jus og medisin skulle rette seg etter krav frå det ytre samfunnet og var under styring av det. Det filosofiske fakultetet skulle einast godta vitskapens eigen autoritet. Sa Kant. Så måtte det frigjerast frå dei andre, som arbeidde mot andre mål. Collett skriv om dette òg i boka si, ei interessant bok.

Det er den akademiske fridommen Kant talar for, mennesketankens frie vandring. Sanninga er ikkje kjend. Ho må finnast, i fridom.

Dette er i dag rådande lære ved dei fleste universitet på våre kantar. Dei nye vitskapane har trengt seg fram og fylt opp universiteta. Her og der har dei fått eigne universitet eller såkalla høgskular.

Og teologane og filosofane, med si ærerike fortid, er blitt ein liten avgrensa teig i det store akademiske landskapet.

Dei kan ikkje lenger endre det politiske landskapet, slik Paulus, Augustin og Luther kunne.

Andreas Skartveit