I tidlegaste laget
Stundom arbeider me frå tidleg morgon til seinaste kvelden. Det kan vera fint, det, i alle fall i ein periode. Men dei som byrjar dagen tidleg, vil ofte leggja seg tidleg òg – ikkje sitja oppe til langt på kveld. Me ser det same mønsteret i voksterriket: «Det som tidleg blømer, vil tidleg bleikna», seier ordtaket. Og: «Det som tidleg mognar, vil tidleg morkna.» Men korleis skil me tidleg frå seint?
Tidleg er naturleg nok i ætt med tid, som i sin tur er i ætt med time. Tidlegare var tidleg synonymt med timeleg: Dei to orda vart nytta om det jordiske og tidsavgrensa, motsetnaden til det åndelege og ævelege. Me kan framleis nytta tidleg slik, jamfør dette bruksdømet frå Nynorskordboka: «Gud er korkje romleg eller tidleg.» Det vanlegaste er likevel å nytta tidleg om saker og hendingar som mestsom er plasserte langt framme i ein tidbolk. Me plar til dømes bruka tidleg om det som ligg nær byrjinga av noko, som er mellom dei fyrste i ei rekkje eller i eit tidsavsnitt, jamfør seiemåtar som «tidleg i veka», «i dei tidlegaste tider» og «tidleg i mellomalderen». Tidlegpoteter mognar tidlegare enn andre, og tidlegvinteren er den fyrste delen av vinteren. Dersom noko hender veldig tidleg, kan me gripa til førefeste som gry- og ør-: grytidleg, ørtidleg.
Komparativforma tidlegare er god å ha når me vil målbera at noko hender eller har hendt før noko anna: «Dei tek eit tidlegare tog.» «Han er ein tidlegare kollega av meg.» Dersom noko hender i god tid før noko anna tek til, plar me òg bruka tidleg. Me kan seia at nokon «er tidleg ute» eller kjem «i tidlegaste laget». Det er stundom leitt å vera for tidleg ute med noko, men om me skal tru ordtaka, er det betre enn alternativet: «D’er betre å koma for tidleg enn for seint.» «D’er betre å tala for tidleg enn for seint.» Å verta fødd for tidleg kan like fullt vera livsfarleg, og mange har røynt at det er dumt å gleda seg for tidleg.
Når me nyttar formuleringar som «våren kom tidleg i år» og «eg gjekk tidleg heim frå arbeid», brukar me det vanlege eller normale som utgangspunkt. Me kan òg seia om unge folk at dei «vart tidleg vaksne». Det tyder som regel ikkje at dei var tidleg utvikla, men at dei fekk (for) mykje ansvar i barneåra og byrja te seg vakse tidlegare enn det som er normalt.
Kristin Fridtun
Kristin Fridtun er filolog og forfattar.
E-post: kristin.fridtun@gmail.com
Er du abonnent? Logg på her for å lese vidare.
Digital tilgang til DAG OG TID – heilt utan binding
Prøv ein månad for kr 49.
Deretter kr 199 per månad. Stopp når du vil.
Stundom arbeider me frå tidleg morgon til seinaste kvelden. Det kan vera fint, det, i alle fall i ein periode. Men dei som byrjar dagen tidleg, vil ofte leggja seg tidleg òg – ikkje sitja oppe til langt på kveld. Me ser det same mønsteret i voksterriket: «Det som tidleg blømer, vil tidleg bleikna», seier ordtaket. Og: «Det som tidleg mognar, vil tidleg morkna.» Men korleis skil me tidleg frå seint?
Tidleg er naturleg nok i ætt med tid, som i sin tur er i ætt med time. Tidlegare var tidleg synonymt med timeleg: Dei to orda vart nytta om det jordiske og tidsavgrensa, motsetnaden til det åndelege og ævelege. Me kan framleis nytta tidleg slik, jamfør dette bruksdømet frå Nynorskordboka: «Gud er korkje romleg eller tidleg.» Det vanlegaste er likevel å nytta tidleg om saker og hendingar som mestsom er plasserte langt framme i ein tidbolk. Me plar til dømes bruka tidleg om det som ligg nær byrjinga av noko, som er mellom dei fyrste i ei rekkje eller i eit tidsavsnitt, jamfør seiemåtar som «tidleg i veka», «i dei tidlegaste tider» og «tidleg i mellomalderen». Tidlegpoteter mognar tidlegare enn andre, og tidlegvinteren er den fyrste delen av vinteren. Dersom noko hender veldig tidleg, kan me gripa til førefeste som gry- og ør-: grytidleg, ørtidleg.
Komparativforma tidlegare er god å ha når me vil målbera at noko hender eller har hendt før noko anna: «Dei tek eit tidlegare tog.» «Han er ein tidlegare kollega av meg.» Dersom noko hender i god tid før noko anna tek til, plar me òg bruka tidleg. Me kan seia at nokon «er tidleg ute» eller kjem «i tidlegaste laget». Det er stundom leitt å vera for tidleg ute med noko, men om me skal tru ordtaka, er det betre enn alternativet: «D’er betre å koma for tidleg enn for seint.» «D’er betre å tala for tidleg enn for seint.» Å verta fødd for tidleg kan like fullt vera livsfarleg, og mange har røynt at det er dumt å gleda seg for tidleg.
Når me nyttar formuleringar som «våren kom tidleg i år» og «eg gjekk tidleg heim frå arbeid», brukar me det vanlege eller normale som utgangspunkt. Me kan òg seia om unge folk at dei «vart tidleg vaksne». Det tyder som regel ikkje at dei var tidleg utvikla, men at dei fekk (for) mykje ansvar i barneåra og byrja te seg vakse tidlegare enn det som er normalt.
Kristin Fridtun
Kristin Fridtun er filolog og forfattar.
E-post: kristin.fridtun@gmail.com
Fleire artiklar
Cecilie Grundt med Vigleik Storaas, David Andersson og Fredrik Villmow.
Foto: Sigbjørn Berven
Solide røter
Cecilie Grundt har sett saman eit lojalt lyttande band.
Eivind Trædal har sete i Oslo bystyre for MDG sidan 2015. I vår kom det fram at han stiller seg til disposisjon for stortingslista til MDG.
Foto: Cappelen Damm
Den tunge kampen mot bileufori
Eivind Trædal viser fram politikkens fallitt på transportfeltet i boka På ville veier.
Donald Trump talar til tilhengarane i Traverse i Michigan 25. oktober.
Foto: Jim Watson / AFP / NTB
Trump ord for ord
Kva seier Trump på folkemøta? For å få eit inntrykk av kva han vil formidla til møtelyden, trykkjer vi den første delen av talen han heldt i vippestaten Michigan førre helg.
Una og Diddi er to storforelska studentar som må halde forholdet skjult, fordi Diddi alt har ein kjærast.
Foto: Arthaus
Gjennombrotet
Elín Hall herjar i dette vakre, velskrivne dramaet av Rúnar Rúnarsson.
Stian Jenssen (t.v.) var alt på plass i Nato då Jens Stoltenberg tok til i jobben som generalsekretær i 2014. Dei neste ti åra skulle dei arbeide tett i lag. Her er dei fotograferte i Kongressen i Washington i januar i år.
Foto: Mandel Ngan / AFP / NTB
Nato-toppen som sa det han tenkte
Stian Jenssen fekk kritikk då han som stabssjef i Nato skisserte ei fredsløysing der Ukraina gjev opp territorium i byte mot Nato-medlemskap. – På eit tidspunkt må ein ta innover seg situasjonen på bakken, seier han.