I eigne rekkjer
Mange av oss har lært at me skal rekkja fram handa når me møter nye folk, og når me har halde på slik i ei årrekkje, kan det vera vanskeleg å venja seg av med det. Å rekkja tunge er derimot usømeleg og noko me helst ikkje skal gjera, i alle fall ikkje når ei farsott er ute og rekkjer (her: ‘går på måfå, fer frå stad til stad’).
Det knyter seg ei rekkje spørsmål til verbet rekkja og substantivet rekkje. Når me rekkjer faret etter desse orda, ser me at dei truleg er i ætt med adjektivet rak. Det rimar bra, for me nyttar ofte rekkja i tydinga ‘strekkja opp, ut eller fram, spenna, retta’. Men korleis er tilhøvet mellom rekkja og rekka (‘nå; strekka til, vera nok; vara’)? Til skilnad frå rekkja har rekka sterk bøying (rakk–rokke), og somme ordbøker seier at rekka truleg kjem av norrønt hrøkkva (‘rukkast; krypa i hop; fara unna’, sterkt verb), medan rekkja kjem av norrønt rekja (‘strekkja ut; røkja etter; greia ut, seia fram’, lint verb). Tydingsendringa til rekka, frå ‘krypa i hop’ til ‘strekka til’, kjem venteleg av påverknad frå lågtysk recken.
Å rekkja kan vera ei heilt vanleg, lekamleg rørsle, som når me rekkjer opp handa, rekkjer nokon eit fat eller rekkjer skinn (‘strekkjer og skrapar (barka) skinn’). Me kan òg overrekkja eitkvart. Hendene spelar dessutan hovudrolla når me rekkjer opp noko me har strikka eller hekla, og me kan jamvel nytta rekkja om hår: «Ho rekkjer opp flettene.» So har me ei rad biletlege tydingar. Me kan bruka rekkja om å fortelja noko (utan atterhald), å finna eller fylgja spor etter nokon og å fylgja ei rekkje (av hendingar, tankar, folk e.l.) attover: «Han rekkjer utor seg alt han veit.» «Dei har rekt vegen etter henne.» «Det er ein lang tråd å rekkja» (d.e. ei lang hendingsrekkje å fylgja attover).
Substantivet rekkje brukar me i fyrste rekkje om rader eller liner, og det finst ei rekkje slike rekkjer, jamfør desse orda, som står i vilkårleg rekkjefylgd: fjellrekkje, kongerekkje, årsaksrekkje, knaggrekkje, tipperekkje og tankerekkje. Ei husrekkje er noko anna enn eit rekkjehus, og ei talrekkje er noko anna enn eit rekkjetal (‘ordenstal’). Det rekkje-ordet som tyder ‘reling; (smal) trestong’ (jf. «kasta noko over rekkja»), kjem visst frå lågtysk. Rekkverk høyrer i hop med dette rekkje-ordet.
Kristin Fridtun
Kristin Fridtun er filolog og forfattar.
E-post: kristin.fridtun@gmail.com
Er du abonnent? Logg på her for å lese vidare.
Digital tilgang til DAG OG TID – heilt utan binding
Prøv ein månad for kr 49.
Deretter kr 199 per månad. Stopp når du vil.
Mange av oss har lært at me skal rekkja fram handa når me møter nye folk, og når me har halde på slik i ei årrekkje, kan det vera vanskeleg å venja seg av med det. Å rekkja tunge er derimot usømeleg og noko me helst ikkje skal gjera, i alle fall ikkje når ei farsott er ute og rekkjer (her: ‘går på måfå, fer frå stad til stad’).
Det knyter seg ei rekkje spørsmål til verbet rekkja og substantivet rekkje. Når me rekkjer faret etter desse orda, ser me at dei truleg er i ætt med adjektivet rak. Det rimar bra, for me nyttar ofte rekkja i tydinga ‘strekkja opp, ut eller fram, spenna, retta’. Men korleis er tilhøvet mellom rekkja og rekka (‘nå; strekka til, vera nok; vara’)? Til skilnad frå rekkja har rekka sterk bøying (rakk–rokke), og somme ordbøker seier at rekka truleg kjem av norrønt hrøkkva (‘rukkast; krypa i hop; fara unna’, sterkt verb), medan rekkja kjem av norrønt rekja (‘strekkja ut; røkja etter; greia ut, seia fram’, lint verb). Tydingsendringa til rekka, frå ‘krypa i hop’ til ‘strekka til’, kjem venteleg av påverknad frå lågtysk recken.
Å rekkja kan vera ei heilt vanleg, lekamleg rørsle, som når me rekkjer opp handa, rekkjer nokon eit fat eller rekkjer skinn (‘strekkjer og skrapar (barka) skinn’). Me kan òg overrekkja eitkvart. Hendene spelar dessutan hovudrolla når me rekkjer opp noko me har strikka eller hekla, og me kan jamvel nytta rekkja om hår: «Ho rekkjer opp flettene.» So har me ei rad biletlege tydingar. Me kan bruka rekkja om å fortelja noko (utan atterhald), å finna eller fylgja spor etter nokon og å fylgja ei rekkje (av hendingar, tankar, folk e.l.) attover: «Han rekkjer utor seg alt han veit.» «Dei har rekt vegen etter henne.» «Det er ein lang tråd å rekkja» (d.e. ei lang hendingsrekkje å fylgja attover).
Substantivet rekkje brukar me i fyrste rekkje om rader eller liner, og det finst ei rekkje slike rekkjer, jamfør desse orda, som står i vilkårleg rekkjefylgd: fjellrekkje, kongerekkje, årsaksrekkje, knaggrekkje, tipperekkje og tankerekkje. Ei husrekkje er noko anna enn eit rekkjehus, og ei talrekkje er noko anna enn eit rekkjetal (‘ordenstal’). Det rekkje-ordet som tyder ‘reling; (smal) trestong’ (jf. «kasta noko over rekkja»), kjem visst frå lågtysk. Rekkverk høyrer i hop med dette rekkje-ordet.
Kristin Fridtun
Kristin Fridtun er filolog og forfattar.
E-post: kristin.fridtun@gmail.com
Fleire artiklar
Dei fleste som satsar på eigen solkraftproduksjon, vil gjerne tru at dei bidreg til reduserte utslepp av klimagassar.
Foto: Frank May / NTB
Solkraftproduksjon: «Dei fleste vil vel gjerne tru at dei bidreg til reduserte utslepp av klimagass.»
Ane Barmen er utdanna skodespelar og musikkvitar. Ho har tidlegare skrive to romanar.
Foto: Maria Olivia Rivedal
Ane Barmen skriv med snert og humor og ein bit alvor om sånt som skjer seg.
Teikning: May Linn Clement
Oppbretta brok i bratta
«Å bretta er i grunnen ‘å gjera bratt’, og i norrønt hadde bretta just tydinga ‘reisa opp, reisa seg’.»
Ole Paus døydde før sjølvbiografien var ferdigskriven.
Foto: Nina Djæff
Eit sandkorn i maskineriet
Ole Paus skriv mest om slektsbakgrunn og mindre om artistkarrieren i sjølvbiografien sin, men det forklarar likevel mennesket Ole Paus.
Eit hus i Ål kommune vart teke av jordskred under ekstremvêret "Hans" i august i fjor.
Foto: Frederik Ringnes / NTB
Husforsikring i hardt vêr
Kan klimaendringane føre til at også norske heimar blir umoglege å forsikre?