JavaScript is disabled in your web browser or browser is too old to support JavaScript. Today almost all web pages contain JavaScript, a scripting programming language that runs on visitor's web browser. It makes web pages functional for specific purposes and if disabled for some reason, the content or the functionality of the web page can be limited or unavailable.

Takk for at du vil dele artikkelen

Den du deler artikkelen med, kan lese og eventuelt lytte til heile artikkelen.
Det gjer vi for at fleire skal oppdage DAG OG TID.

Namnet ditt vert synleg for alle du deler artikkelen med.

Kunnskap

Hjulbeint med støttehjul

Kvar veke les vi inn utvalde artiklar, som abonnentane våre kan lytte til.
Lytt til artikkelen
2374
20191122
2374
20191122

Hjula tek oss snøgt fram. Bilar og bussar har framhjul og bakhjul og kanskje eit reservehjul attpå. Tog køyrer òg på hjul, og vanlege fly er ubrukelege utan landingshjul. På vatnet er det ikkje like naudsynt med hjul, men nokre av oss har reist med hjulbåt eller hjuldampar. Rokkehjulet er det derimot ikkje so lett å køyra med. Og som ordtaket seier: «Ein køyrer betre på to hjul enn på eitt.»

Hjul er eit kulturord, dei kallar: Det er eit «innlånt ord for eit (nytt) tilhøve el ein (ny) ting av kulturell art som blir spreidd over landegrensene» (Norsk Ordbok). Dei etymologiske hjulspora går langt attende: Ordet hjul skal koma av ei indoeuropeisk rot med tydinga ‘røra seg, dreia’. I germanske mål har ordet mestsom kløyvt seg i to hovudformer, og båe finst i norsk. Den eine forma er hjul (jf. norrønt, islandsk og færøysk hjól, dansk og svensk hjul), den andre er kvel (jf. norrønt hvel/hvél, islandsk hvel, færøysk hvæl, engelsk wheel, nederlandsk wiel). Norrønt hjól og hvel hadde dei same tydingane og vart nytta om einannan. Til dømes vart båe nytta om hjul som pine- og avrettingsreiskap (jf. «verta lagd på stegl og hjul»). I dag vert kvel helst nytta om hjul laga av ei heil skive (t.d. ein trekubbe), utan eiker.

Ei vogn trillar best på fire hjul, so det er leitt å kjenna seg som femte hjulet på vogna. Bilar køyrer òg best på fire hjul, men det hender visst at nokre går på to hjul i svingane, og slikt er beint fram farleg – i alle fall om føraren misser styringa og det kjem ein hjullastar midt imot. Å liggja på hjul (‘køyra, springa, lura like bak’) skal òg vera mogleg, men det er nok tryggare å sykla på trehjulssykkel i tunet eller slå hjul på plenen. Eller kva med å prøva pariserhjulet, lukkehjulet eller hjulvispen?

Tannhjulet (t.d. på hjulvispen) og drivhjulet gjer eit viktig arbeid. Om dei stoggar, stoggar det heile. Nokre meiner at me alle er småe hjul i samfunnsmaskineriet. Det inneber at me alle må hjelpa til med å få hjula til å gå rundt, og dinest må me prøva å halda hjula i gang. Det største og viktigaste hjulet sviv over oss: Folk har lenge tenkt på solskiva som eit hjul. Ein hjulkross er soleis det same som ein solkross. Tidshjulet greier kanskje å rulla utan solhjulet, men livshjulet rullar best når sola er med.

Kristin Fridtun

Kristin Fridtun er filolog og forfattar.
E-post: kristin.fridtun@gmail.com

Digital tilgang til DAG OG TID – heilt utan binding

Prøv ein månad for kr 49.
Deretter kr 199 per månad. Stopp når du vil.


Eller kjøp eit anna abonnement

Hjula tek oss snøgt fram. Bilar og bussar har framhjul og bakhjul og kanskje eit reservehjul attpå. Tog køyrer òg på hjul, og vanlege fly er ubrukelege utan landingshjul. På vatnet er det ikkje like naudsynt med hjul, men nokre av oss har reist med hjulbåt eller hjuldampar. Rokkehjulet er det derimot ikkje so lett å køyra med. Og som ordtaket seier: «Ein køyrer betre på to hjul enn på eitt.»

Hjul er eit kulturord, dei kallar: Det er eit «innlånt ord for eit (nytt) tilhøve el ein (ny) ting av kulturell art som blir spreidd over landegrensene» (Norsk Ordbok). Dei etymologiske hjulspora går langt attende: Ordet hjul skal koma av ei indoeuropeisk rot med tydinga ‘røra seg, dreia’. I germanske mål har ordet mestsom kløyvt seg i to hovudformer, og båe finst i norsk. Den eine forma er hjul (jf. norrønt, islandsk og færøysk hjól, dansk og svensk hjul), den andre er kvel (jf. norrønt hvel/hvél, islandsk hvel, færøysk hvæl, engelsk wheel, nederlandsk wiel). Norrønt hjól og hvel hadde dei same tydingane og vart nytta om einannan. Til dømes vart båe nytta om hjul som pine- og avrettingsreiskap (jf. «verta lagd på stegl og hjul»). I dag vert kvel helst nytta om hjul laga av ei heil skive (t.d. ein trekubbe), utan eiker.

Ei vogn trillar best på fire hjul, so det er leitt å kjenna seg som femte hjulet på vogna. Bilar køyrer òg best på fire hjul, men det hender visst at nokre går på to hjul i svingane, og slikt er beint fram farleg – i alle fall om føraren misser styringa og det kjem ein hjullastar midt imot. Å liggja på hjul (‘køyra, springa, lura like bak’) skal òg vera mogleg, men det er nok tryggare å sykla på trehjulssykkel i tunet eller slå hjul på plenen. Eller kva med å prøva pariserhjulet, lukkehjulet eller hjulvispen?

Tannhjulet (t.d. på hjulvispen) og drivhjulet gjer eit viktig arbeid. Om dei stoggar, stoggar det heile. Nokre meiner at me alle er småe hjul i samfunnsmaskineriet. Det inneber at me alle må hjelpa til med å få hjula til å gå rundt, og dinest må me prøva å halda hjula i gang. Det største og viktigaste hjulet sviv over oss: Folk har lenge tenkt på solskiva som eit hjul. Ein hjulkross er soleis det same som ein solkross. Tidshjulet greier kanskje å rulla utan solhjulet, men livshjulet rullar best når sola er med.

Kristin Fridtun

Kristin Fridtun er filolog og forfattar.
E-post: kristin.fridtun@gmail.com

Emneknaggar

Fleire artiklar

Ekstreme nedbørsmengder førte til ein katastrofe i Valencia i Spania 29. oktober. Minst 217 skal ha mista livet, og dei materielle øydeleggingane er kolossale.

Ekstreme nedbørsmengder førte til ein katastrofe i Valencia i Spania 29. oktober. Minst 217 skal ha mista livet, og dei materielle øydeleggingane er kolossale.

Foto: Susana Vera / Reuters / NTB

Samfunn

Prisen for det ville vêret

I forsikringsbransjen er det langt mellom klimaskeptikarane.

Per Anders Todal
Ekstreme nedbørsmengder førte til ein katastrofe i Valencia i Spania 29. oktober. Minst 217 skal ha mista livet, og dei materielle øydeleggingane er kolossale.

Ekstreme nedbørsmengder førte til ein katastrofe i Valencia i Spania 29. oktober. Minst 217 skal ha mista livet, og dei materielle øydeleggingane er kolossale.

Foto: Susana Vera / Reuters / NTB

Samfunn

Prisen for det ville vêret

I forsikringsbransjen er det langt mellom klimaskeptikarane.

Per Anders Todal
Eit hus i Ål kommune vart teke av jordskred under ekstremvêret "Hans" i august i fjor.

Eit hus i Ål kommune vart teke av jordskred under ekstremvêret "Hans" i august i fjor.

Foto: Frederik Ringnes / NTB

Samfunn
Per Anders Todal

Husforsikring i hardt vêr

Kan klimaendringane føre til at også norske heimar blir umoglege å forsikre?

Folkerørsla for lokalsjukehusa demonstrerer mot helseføretakmodellen utanfor Stortinget i 2017.

Folkerørsla for lokalsjukehusa demonstrerer mot helseføretakmodellen utanfor Stortinget i 2017.

Foto: Håkon Mosvold Larsen / NTB

Ordskifte
PerVaglum

Vestre må avslutte konflikter og beklage

«Svært mange av de 300.000 som jobber i Helse-
vesenet, merker daglig følgene av Helseforetaks-
modellen som nå videreføres av Ap og Sp.»

Teikning: May Linn Clement

KommentarSamfunn
Halvor Tjønn

Tid for realitetsorientering

Valet av Donald Trump til president er ikkje noka tilfeldig ulukke, men ei fylgje av dårleg politisk handverk gjennom lang tid.

Stemninga på valmøtet i Salem var ikkje sint, men fandenivaldsk og sjølvsikker.

Stemninga på valmøtet i Salem var ikkje sint, men fandenivaldsk og sjølvsikker.

Foto: Ida Lødemel Tvedt

Samfunn

Hjarte for huset

NEW YORK: Valnatta i New York kjendest som eit antiklimaks etter ei veke på reise i det som alt høyrdest ut som Trumps Amerika.

Ida Lødemel Tvedt
Stemninga på valmøtet i Salem var ikkje sint, men fandenivaldsk og sjølvsikker.

Stemninga på valmøtet i Salem var ikkje sint, men fandenivaldsk og sjølvsikker.

Foto: Ida Lødemel Tvedt

Samfunn

Hjarte for huset

NEW YORK: Valnatta i New York kjendest som eit antiklimaks etter ei veke på reise i det som alt høyrdest ut som Trumps Amerika.

Ida Lødemel Tvedt

les DAG OG TID.
Vil du òg prøve?

Her kan du prøve vekeavisa DAG OG TID gratis i tre veker.
Prøveperioden stoppar av seg sjølv.

Komplett

Papiravisa
Digital utgåve av papiravisa
Digitale artiklar
Digitalt arkiv
Lydavis

Digital

Digital utgåve av papiravisa
Digitale artiklar
Digitalt arkiv
Lydavis

Komplett

Papiravisa
Digital utgåve av papiravisa
Digitale artiklar
Digitalt arkiv
Lydavis

Digital

Digital utgåve av papiravisa
Digitale artiklar
Digitalt arkiv
Lydavis