Roman Jakobson er den einaste forskaren i humaniora som alle likar. Både litteratar og språkfolk. Eg hugsar framleis det synet som møtte meg då eg som ung student kom på instituttet og såg hans Selected writings i bokhylla. Eg opna med store augo eit vilkårleg band på ein vilkårleg plass. Og eit anna band på ein annan plass. «Korleis kan éin og same person…?»

Jakobson opplevde alt som var verdt å få med seg i det 20. hundreåret mellom den russiske revolusjonen og internett. Han observerte, konverserte og analyserte dei russiske futuristane, til dømes målaren Malevitsj og poeten Majakovskij. Så forlét han Moskva og skipa Praha-skulen, der han utvikla strukturalismen. Han grunnla moderne ljodlære (fonologi); han byrja analysera språk ikkje berre historisk, men i samtida, både form (morfologi), meining (semantikk) og funksjon (pragmatikk). Han analyserte språket til kjenslevare menneske (poesi) og sjuke menneske (afasi). Han gjorde alt. Han reiste rundt i Europa, og knappast noko språk eller litteratur var han framand.

Jakobson kunne ha vore ein intellektuell norsk eksportartikkel, den store norske humanioraforskaren, om ikkje 9. april hadde kome i vegen. Han hadde flykta frå Praha til Oslo og var på veg mot ei fast stilling – han var alt medlem av Det Norske Videnskaps-Akademi – då han som jøde skjøna kva som venta. Han nådde svenskegrensa 23. april 1940.

Jakobson drog til USA og grunnla eit institutt for tsjekkiskkunne, men han vart lei av kommunistskuldingar som tsjekkisk slavist, så han vart i staden professor på Harvard og seinare på MIT.

I 1952 vart han amerikansk statsborgar; i 1975 konverterte han til ortodoksien. Før han døydde, hadde han eit siste ønske: På gravstøtta står det med latinske bokstavar «russkij filolog».

For eit par månader sidan skreiv eg eit essay her i avisa, som eg sende, med eit par spørsmål, til ein av hovudpersonane, Noam Chomsky. Den 7. januar, dagen etter storminga av kongressen, fekk eg svar av Chomsky (92) sjølv. Svaret handla mest om éin person: Roman Jakobson, «a truly outstanding linguist, a wonderful person». Det er ein uvanleg attest frå ein intellektuell superkjendis til ein smålåten russisk filolog.

Atle Grønn

Atle Grønn skriv frå sjakkverda og ei anna verd.
atle.gronn@ilos.uio.no