Gud/gudane og staten er to maktsenter i historia. Og som alle maktsenter har dei streva med kvarandre. I Romarriket var gudane langt på veg tilsette i staten, med ansvar for ulike delar av stats- og menneskelivet: krig og fred, vêr og vind, kjærleik og død og alt det andre. Gudane kravde dyrking og offer, religionen var ei statssak. Og når dei kristne ikkje ville tilbe gudane, var det opprør mot staten og måtte straffast. Med Konstantin overtok kristendommen staten, om det ikkje var omvendt.

Luther og reformasjonen sementerte forholdet mellom staten og kyrkja. Fyrsten bestemte religionen, og i Noreg har vi hatt statskyrkje fram til nyleg.

Men Luther løfte òg fram individet, ved at han gav individet tolkingsrett til Guds ord, kjelda til Guds vilje.

Dermed var det rydda plass til kristne rørsler og individ som med Guds ord i ryggen vende seg mot både staten og kyrkja. Ingen av dei tykte om det.

Under Napoleonskrigane vart fleire norske sjøfolk internerte i England, i prisonen, som Terje Vigen. Der vart nokre av dei kvekarar, ei ukjend rørsle i Noreg. Kvekarane var sjølvstendige, og ville ikkje ha noko med kyrkja å gjere. Dei heldt òg avstand til staten. Dei arrangerte til dømes privat dåp og eigne private gravferder, utan prest. Det vart politi, rettssaker, dom og fengsel. Ein mann i Stavanger gravla kona si utanfor kyrkjegarden, utan prest. Han vart i retten dømd til å grave henne opp att, så ho kunne få ei lovformeleg gravferd.

Kvekarane nekta militærteneste, slik dei framleis gjer.

Søren Olsen, kvekar frå Rennesøy, fødd i 1827, vart innkalla til sesjon 2. juni 1848. Han nekta å møte. Han kom for retten og vart dømd. Kvekarane skreiv brev til retten:

«For Lydighed til Kristi Befaling, er det, at han ikke kan deeltage i nogensomhelst Krig; fordi han troer den er aldeles stridende mod den rene Guds Hensikt og Villie.»

27. juni fekk han dommen: pisking i tre dagar, tre gonger 27 slag per dag, og livsvarig fengsel. Dommen vart anka til kong Oskar.

Kvekarane i Stavanger skreiv til trusbrørne i England om saka. Kvekarane i England gjekk til aksjon. Ein engelskmann skreiv i eit brev til kvekaren Asbjørn Kloster i Stavanger om det dei gjorde: Dei hadde førebudd eit skriv til kongen i Sverige og overlevert det til ambassadøren i London til vidaresending.

Søren Olsen frå Rennesøy var blitt internasjonal politikk.

Då saka kjem til Høgsterett, ligg det føre eit brev frå den norske regjeringsavdelinga i Stockholm, med «hosliggende Ansøgning fra 4 engelske Quækere».

Protesten frå engelske kvekarar mot norsk rettspraksis kjem altså på bordet til Høgsterett i Noreg via den norske regjeringa i Stockholm, der Fredrik Stang sit.

Og svensk UD skriv til den norske regjeringa i Kristiania og fortel at engelske kvekarar har vore i ambassaden i London og «anhälla om förskoning från straff för 2 unga Norrmän, vilka, så som tilhörande nämnda Religions Sekt, vägrar att fullgöra den dem åliggande Värneplikt».

Den svenske ambassadøren i London har eit tungt tillegg i sitt skriv til regjeringa i Stockholm. Dei engelske kvekarane som har oppsøkt ambassadøren i saka, «äro högt ansedda män uti samhället».

Verda der ute følgjer med.

Og presset verka. 19. september gav regjeringa etter og Søren Olsen fekk nåde. No skulle han setjast fri. Men det tok tid. 2. november slapp han ut. Han måtte altså sitje i nesten to månadar til.

Hans Eirik Aarek fortel denne historia om konflikten mellom kyrkja/staten og individet Søren Olsen frå Rennesøy i ei lita bok på Kvekarforlaget: For min samvittigheds skyld ...

Og det var Søren Olsen, individet, som vann til slutt, etter både dom og fengsel.

Slik blir historia om Søren Olsen og hans lagnad ei lita lokal historie om samfunn i endring. Sterke og mektige kollektiv, som stat og kyrkje, var på vikande front. Luther hadde gitt individa tolkingsrett til Guds vilje, og franskmenn og amerikanar hadde lenge vore i gang med å skriftfeste og fastsetje menneskerettar. Det europeiske individet var i ferd med å rydde seg plass på den europeiske scena.

Søren Olsen frå Rennesøy var ikkje åleine.

Andreas Skartveit