Glasur på brilleglasa
Glas knuser temmeleg lett, likevel kan folk finna på å slå i eller på glaset når dei vil ha ordet i festleg lag. Då er det som regel ikkje mjølkeglas, stoveglas eller reagensglas dei slår i, men fine drikkeglas, til dømes vinglas, sjampanjeglas eller dei vassglasa som berre vert nytta på høgtidsdagar. Å slå i pleksiglas eller glasfiberski er mindre vanleg, og det er ikkje like klår og fin låt i desse sakene heller.
Me brukar gjerne glas når me talar om det harde, gjennomsynlege emnet me alle kjenner so godt. Det kunne ha vore annleis. Før i tida nytta folk i Norden eit ord som enda på -r, jamfør norrønt gler. Ordet er framleis vanleg i islandsk (t.d. gleraugu ‘glasaugo, briller’), og me finn det i færøysk, der det vert nytta om spegelblank, tynn is. Ein annan leivning er det danske ordet glarmester (‘glasmeister’). Ordet glas (bokmål glass), som heilt eller til dels har trengt bort gler/glar, kjem frå lågtysk (jf. tysk Glas, nederlandsk glas, engelsk glas). Alle desse orda er nærskylde, og dei kjem truleg av ei indoeuropeisk rot som tyder ‘vera gul el. ljos, skina’.
Glasur gjev keramikk og kaker ei glatt og skinande yte, og ikkje uventa er ordet i ætt med glas. Verbet glasera er òg i ætt med glas, men mykje tyder på at glasera dessutan er påverka av det franske verbet glacer, som mellom anna tyder ‘gjeva glans’. Grunntydinga til glacer er ‘få (noko) til å frysa’, og ordet er i ætt med latin glacies (‘is’), som har gjeve oss ord som glasiologi (‘vitskap om isbredar’) og svensk glass (‘iskrem, ispinn’, av fransk glace). Desse «is-orda» er ikkje i ætt med glas, jamvel om både forma på orda og sakene dei viser til, har mange sams drag.
Dei glasa me ser og nyttar oftast i dag, er nok glasplatene i briller og vindaugo (me brukar òg glas om heile stasen med karmar og alt, jf. kjellarglas, soveromsglas), i tillegg til dei sakene som har med matstellet å gjera (t.d. glasfat, glasflaske, sylteglas). Me skal likevel ikkje gløyma aukeglaset (eller forstørringsglaset), timeglaset, glasmålarstykka og glasvorne skapningar som glasmaneta. Det kan vera slitsamt med elefantar i glasmagasinet og stormar i vassglas, men steinkasting i glashus er nok det verste. Å knusa glastaket er derimot gjævt: Då bryt me gjennom eit (usynleg) hinder.
Kristin Fridtun
Kristin Fridtun er filolog og forfattar.
E-post: kristin.fridtun@gmail.com
Er du abonnent? Logg på her for å lese vidare.
Digital tilgang til DAG OG TID – heilt utan binding
Prøv ein månad for kr 49.
Deretter kr 199 per månad. Stopp når du vil.
Glas knuser temmeleg lett, likevel kan folk finna på å slå i eller på glaset når dei vil ha ordet i festleg lag. Då er det som regel ikkje mjølkeglas, stoveglas eller reagensglas dei slår i, men fine drikkeglas, til dømes vinglas, sjampanjeglas eller dei vassglasa som berre vert nytta på høgtidsdagar. Å slå i pleksiglas eller glasfiberski er mindre vanleg, og det er ikkje like klår og fin låt i desse sakene heller.
Me brukar gjerne glas når me talar om det harde, gjennomsynlege emnet me alle kjenner so godt. Det kunne ha vore annleis. Før i tida nytta folk i Norden eit ord som enda på -r, jamfør norrønt gler. Ordet er framleis vanleg i islandsk (t.d. gleraugu ‘glasaugo, briller’), og me finn det i færøysk, der det vert nytta om spegelblank, tynn is. Ein annan leivning er det danske ordet glarmester (‘glasmeister’). Ordet glas (bokmål glass), som heilt eller til dels har trengt bort gler/glar, kjem frå lågtysk (jf. tysk Glas, nederlandsk glas, engelsk glas). Alle desse orda er nærskylde, og dei kjem truleg av ei indoeuropeisk rot som tyder ‘vera gul el. ljos, skina’.
Glasur gjev keramikk og kaker ei glatt og skinande yte, og ikkje uventa er ordet i ætt med glas. Verbet glasera er òg i ætt med glas, men mykje tyder på at glasera dessutan er påverka av det franske verbet glacer, som mellom anna tyder ‘gjeva glans’. Grunntydinga til glacer er ‘få (noko) til å frysa’, og ordet er i ætt med latin glacies (‘is’), som har gjeve oss ord som glasiologi (‘vitskap om isbredar’) og svensk glass (‘iskrem, ispinn’, av fransk glace). Desse «is-orda» er ikkje i ætt med glas, jamvel om både forma på orda og sakene dei viser til, har mange sams drag.
Dei glasa me ser og nyttar oftast i dag, er nok glasplatene i briller og vindaugo (me brukar òg glas om heile stasen med karmar og alt, jf. kjellarglas, soveromsglas), i tillegg til dei sakene som har med matstellet å gjera (t.d. glasfat, glasflaske, sylteglas). Me skal likevel ikkje gløyma aukeglaset (eller forstørringsglaset), timeglaset, glasmålarstykka og glasvorne skapningar som glasmaneta. Det kan vera slitsamt med elefantar i glasmagasinet og stormar i vassglas, men steinkasting i glashus er nok det verste. Å knusa glastaket er derimot gjævt: Då bryt me gjennom eit (usynleg) hinder.
Kristin Fridtun
Kristin Fridtun er filolog og forfattar.
E-post: kristin.fridtun@gmail.com
Fleire artiklar
Nicolas Leirtrø, Øyvind Leite og Amund Storløkken Åse utgjer trioen med namnet I Like to Sleep.
Foto: Sigrid Erdal
Spanande klangunivers
Trondheimstrioen har laga ei mangfaldig plate.
Isbilar er ikkje noko nytt, men heller ikkje nokon garanti for kvalitet.
Foto via Wikimedia Commons
Isbilen spelar høgt, men taper på kvalitet.
Kor mykje vatn er det eigentleg mogleg å ha i ein iskrem og framleis få han til å likne ein fløyteis?
Foto: Seth Wenig / AP / NTB
Eit teikn på frustrasjon
Korkje Trump eller Biden har i røynda full kontroll på auke og fall i inflasjon eller kriminalitet.
Else Hagen: «Familie» (1950), olje på lerret. Rolf E. Stenersens samling / Munchmuseet.
Etterlysing og turné
Else Hagen er i dag eit ukjent namn for mange, men det er i endring.
Anders Folkestad og Torbjørn Ryssevik meiner det er nødvendig å styrke den vidaregåande skulen si studieførebuande rolle.
Gorm Kallestad / NTB
Studieopptak og skulifisering
Statsråden gjer rett i å avvise opptaksprøver som hovudveg til høgare utdanning.
Papiravisa