Somme frys på ryggen berre dei tenkjer på frost og frysing, men no som sumaren er her, er det ikkje like lett å tenkja på seg frostrier eller frostflager. Visst kan me gå og småfrysa om sumaren òg, til dømes om me laugar oss i kaldt vatn og ikkje får vermen i oss att. Det er keitt, men om me skal tru ordtaket, er det ikkje berre moro med verme heller: «D’er vondt å frysa; d’er verre å brenna seg.» Å prøva å svala seg i frostvæske er i alle fall ingen god idé.

Frysa (norr. frjósa) er eit arveord som har halde seg godt. I mellomalderen vart det nytta i tydingane ‘gjera stiv av frost, skada med frost; dekkja med is; stivna av kulde’, og det er om lag slik me nyttar det i dag òg. Før i tida hadde ordet rett nok regelfast skifte mellom s og r, til dømes kunne det i norrønt bøyast slik: fryss – freri (pret. 3. pers. eintal), freru (pret. 3. pers. mangtal) – frerinn. Men det kunne òg ha s heile vegen: fryss – fraus, frusu – frosinn. I mest alle dei germanske måla har formene med s sigra (t.d. sv. frysa, eng. freeze), men i tysk (frieren) er det r heile vegen. Frysa er elles i ætt med frost, frose (‘frosen mark, tele’) og frøysa. Sistnemnde har grunntydinga ‘få til å frysa’ («frøysa mat»), men ordet kan òg brukast i tydingane ‘forfrysa’ («frøysa seg på øyro») og ‘gjera likesæl og kald; kjøva’ («ha eit frøyst sinn»).

Når noko frys, vert det stivt og stilt, til dømes er det lite rørsle i ein botnfrosen bekk. Dimed høver det godt å bruka frysa om det å stogga eller halda noko i ro: «frysa biletet», «frysa prisane». Frost kan òg verka som eit lim, jamfør vendinga «frysa fast». Mykje av frysa-bruken vår har elles med mat å gjera, jamfør frys(ar), fryseboks, frysedisk, frysevare, fryselager, fryseturka, frosekjøt og «djupfryst fisk».

Både vokstrar, folk og dyr kan verta skadde av frost. Ord som frostnæm, frostlendt, frosthætt og frostal kan brukast om gardar og større område der frosten plar koma tidleg, eller der kornet lett frys på åkeren. Nokre av orda kan òg brukast om folk som er frosne av seg. Det kan vera freistande å «frysa ut» frosenpinnar, men dei skal helst ikkje «frysa ute» (frysa i hel ute). Når frostale folk fyrer, vert det heitt: «Han skal ikkje vera frosen, som legg i omnen, og ikkje svolten, som slår i gryta.»

Kristin Fridtun

Kristin Fridtun er filolog og forfattar.
E-post: kristin.fridtun@gmail.com