Gjennom historia har livet i stor grad handla om å berge livet: å skaffe mat til seg og sine, å skape vern mot uvêr og kulde og mot farlege grannar. Det trygge livet, med mat nok og ein lun og trygg heim, har vore for dei få. Livet har stort sett vore kort, hardt og brutalt, er det sagt.

Men midt i alt det daglege slitet, med mykje dramatikk i kvardagen, er det ein og annan, her og der, som har sett seg ned og fundert over det faktum at verda finst, og at ho er som ho er. Og så vart det skapt forteljingar, verda over, om korleis verda vart som ho er. Skapingsforteljingar er det uendeleg mange av.

For tusen år sidan bytte vi ut den norrøne skapingssoga med den jødiske/kristne. Her vart skapinga og skapingsmysteriet tatt vare på av ein allmektig Gud, som gjorde det heile unna på seks dagar. Det var eit storverk, verdig skaparverket og ein allmektig gud. At Gud var allmektig, var fullgod og gyldig forklaring på at verda var, og at ho var som ho var. Her var ikkje mykje å diskutere og tvile om. Og forklaringa var forståeleg.

Dei siste hundreåra har framstormande vitskapar gått laus på denne forteljinga, og ho står ribba tilbake. Dei som trur at det var slik verda vart skapt, blir færre og færre. I staden har den såkalla utviklinga, det naturlege utvalet, tatt styringa i skaparverket. Ho har ikkje noko fast mål med det ho driv med. Ho skal ingen stad. Men ho leverer og leverer, og ho har endra verda gjennom tallause tusenår. Den styrande, allmektige Gud er erstatta av tilfeldige krefter som ingen forstår eller rår med. Og ingen veit kvar vi skal.

Det siste hundreåret har vi, på våre kantar, fått ei heilt ny skapingssoge, om korleis verda og universet vart til. Førre hundreåret var av dei mest dramatiske i fysikkens historie. Kunnskapen om det største, universet og stjernehimmelen, og det minste, atomet og partiklane der, vart dramatisk utvida. Einstein opna kunnskapsballet, og kvantefysikarane kom etter. Verda var endra.

Og vi fekk ei ny skapingssoge: No vart universet skapt for 13,8 milliardar sidan, ved ein kosmisk eksplosjon kalla The Big Bang. Og no arbeider astronomane seg bakover mot denne hendinga, for å få vite mest mogeleg om henne. Terje Avner skriv om dette i Aftenpostens vitskapstidsskrift nr. 4/2018.

Det er rare ting dei fortel. Optiske teleskop kan ikkje sjå så langt tilbake i tid, men radiostrålinga frå dei første stjernene kan sporast med avanserte instrument. Å høyre desse radiosignala er som å høyre vengeslaga frå ein kolibri i ein orkan, seier ein av dei. Og signala fortel.

Starten på det heile, slik dei fortel det, er eit reint eventyr, godt på nivå med det Gud sjølv dreiv på med i vår eiga skapingssoge. Først fanst det eit såkalla plasma av såkalla frie kvarkar, elektron og nøytron, og energirik elektronisk stråling. Etter eit hundretusendels sekund slo tre kvarkar seg saman og laga dei første protona og nøytrona. Ti minutt seinare vart delar av materien omskapt til heliumkjernar, og 380.000 år seinare vart dei første nøytrale atoma skapte. Materien var på veg inn i historia.

For oss med vanleg forstand eller der omkring, er dette vanskeleg å følgje med på. Både Gud og Darwin var lettare å følgje enn dette. Men det blir verre. Når Big Bang var starten, kva var så før det? Svaret er at spørsmålet er gale. Vi kan ikkje spørje slik. Ved Big Bang kom tida inn i verda, og ingenting kan vere før tida. Det er det offisielle svaret. Ja vel.

Og universet utvidar seg. Inn i kva? Inn i eit nabounivers?

Og ein gong skal universet, etter rådande lære, kolne og døy, som alt anna, og trekkje seg saman. Då blir også tida borte.

Det fanst altså ein situasjon før universet vart til, då tida ikkje fanst. Og når universet døyr og blir borte, tek det tida med seg. Då finst ikkje tida lenger.

Det er på tide å kaste korta. Vitskapen har ikkje avmystifisert det mysteriøse universet forfedrane våre streva med. Det er framleis merkeleg og vanskeleg å forstå, også med all den nye kunnskapen vi har skaffa oss.

Framleis held det på mange av løyndommane sine.

Andreas Skartveit