Verdsøkonomien er inne i halen av ei internasjonal finanskrise. Den store amerikanske banken Lehman Brothers, med forgreiningar i mange land, gjekk konkurs og skapte dermed problem som spreidde seg verda over. Bankar kom i vanskar, både her og der, og regjeringar måtte inn med skattepengar for å berge bankvesenet.

Dette krakket innleidde den lengste nedgangsperioden i vestleg økonomi sidan mellomkrigstida, og det vil nok få ein trygg plass i økonomihistoria, saman med alle dei andre krakka vi har sett dei siste hundreåra.

Det kan sjå ut til at slike krakk høyrer til tida etter at bankvesenet var etablert og hadde vakse seg inn i heile økonomien. Når ein bank vakla og fall, drog han gjerne fleire med seg. Bankane gjorde handel lettare og enklare, men næringsdrift vart meir risikabelt. Bankane kunne spreie økonomisk uhelse. Lokal sjukdom kunne bli til farang.

Den første hendinga av dette slaget i europeisk økonomi, kalla eit krakk, handla om tulipanar.

Tulipanen kom til Europa frå Det osmanske riket midt på 1500-talet. I 1593 fekk ein flamsk botanikar sendt tulipanar frå keisarens ambassadør til sultanen. Han skapte sin eigen hage, og det heile var i gang.

Tulipandyrkinga vart snart svært avansert, med utrulege fargevariantar. Her hadde dei hjelp av eit påført virus, TBV (tulip breaking virus), som styrte fargeutviklinga i mange retningar.

Tulipanane vart snart eit ettertrakta luksusgode og statussymbol, fortel Wikipedia. Namnebruken vart bokstaveleg tala blomstrande: admiral ditt eller general datt, eller namn frå historia, som Scipio og Aleksander den store.

Handelen var i vokster, og det vart utvikla finansinstrument som peikar mot vår tid.

Frå juni til september kan knoppane rykkjast opp og plantast om. I den perioden var det enkelt å handle i ein spotmarknad. I resten av året kunne ein binde seg til å kjøpe løkar ved sesongslutt – det vi kallar terminkontraktar. Og spekulasjon i marknaden, det vi kallar shortsal, vart forbode.

Og prisane steig. Innan 1635 var det registrert eit sal på 40 tulipanløkar for 100.000 florinar. Eit tonn smør kosta då 100 florinar, og ein faglært arbeidar kunne tene 150 florinar i året. Éin historikar fortel om ein løk, ein semper augustus, som vart seld for 49.000 kvadratkilometer jord. Folk selde det dei hadde, for å spekulere i tulipanmarknaden.

200 år seinare skriv ein historikar: «Mange vart brått rike. Ein gyllen sjanse låg rett framfor dei, og ein etter ein hasta dei til tulipanmarknaden, som fluger rundt ei honningkrukke. Alle tenkte seg at lidenskapen for tulipanar ville vare evig, og at dei rike frå alle verdsdelar ville kome til Nederland og handle og betale det det måtte koste. Europas rikdom skulle bli konsentrert rundt kysten av Zuyder Zee, og fattigdommen skulle vere bannlyst i Nederland.»

Slik gjekk det ikkje. I februar 1637 nådde tulipanprisane taket. No ville ingen vere med oppover i prisgaloppen. Bobla sprakk, og prisane rasa. Nokre sat att med kontraktar som batt dei til å kjøpe løkar for det tidoble av dagens marknadspris, medan andre hadde lageret fullt av dyre løkar som var blitt verdlause.

Regjeringa gjekk inn – det er alltid regjeringa som må rydde opp – og gjorde det lovleg å bryte langsiktige kontraktar mot ei avgift. Opplevinga var sjokkarta og traumatisk. Og det vart skapt kaotiske tankar om kva verdiar er. At ein blomsterløk skulle overstige ei vanleg årsinntekt i verdi, var uforståeleg.

Mykje av det som vart skrive i samtida om dette, og som har vore dominerande historiske kjelder, var skrive for å vise at «fokus på den jordiske i staden for på den himmelske blomen, kunne ha forferdelege konsekvensar», som ein moderne historikar skriv.

Tulipankrakket i Amsterdam er av ettertida nytta som eit døme til skrekk og åtvaring. Slik kan det gå når pengane og gjerrigskapen tek styringa.

Under dotcom-bobla 1995–2001 vart krakket henta fram av kommentatorane, som det også vart etter konkursen til Lehman Brothers og den følgjande krisa.

Den første krisa av dette slaget vart altså utløyst av tulipanar frå Amsterdam.

Andreas Skartveit

Dette er Andreas Skartveits siste tått, som han sjølv kalla tekstane sine. Den første med tittelen «Om brennevinet» stod på trykk 4. mars 2011. Til saman har han skrive fleire enn 750 tåttar.