«Ja, de penga, ja, de penga er til bekymring for fattig og for rik», song Vidar Sandbeck i Ønskekonserten for mange år sidan. Og rundt i heimane sat folk og nikka. Dette var kloke ord. Det var slik det var.

Pengar er eit vellykka forsøk på å løyse og forenkle eit tidlaust problem, samhandelsproblemet. Tidleg i historia byrja folk å byte med kvarandre. Når steinaldermannen ville ha ei fin øks grannen hadde laga, kunne han ta med seg ein haug med dyreskinn. Så kunne dei byte. Så var handelen gjord. Det kunne bli mykje å bere på. Dette var upraktisk.

Så dukka pengane opp, vi veit ikkje akkurat når. Dei var eit felles bytemiddel, akseptert av samfunnet. Handelen var forenkla.

Pengane kunne vere mangt, verdifulle ting som fine skjel og steinar. Etter kvart dukka metallet opp, ulike metall. Metall har vore nytta som pengar i minst 4000 år, metall som myntar i 2700 år.

Myntane av edelt metall skapte grunnlag for ei ny verksemd, falskmynteriet. Å blande billegare metall som kopar eller tinn inn i gull- og sølvmynten, utan at verdien vart endra, og utan at jukset vart oppdaga, var god butikk. Og det vart gjort. Lukas og Markus fortel begge om då Jesus jaga pengevekslarane ut av tempelet. Dei var der for å skaffe likviditet til den handelen med offerdyr som var ein del av verksemda ved tempelet. Og dei skulle sjå til at myntane var ekte. Det var faget deira. Kasta ein mynten på golvet, fortalde lyden om mynten var ekte.

Cæsar innførte gullmynten aureus, som vart den romerske hovudmynten. Han var å finne heilt oppe i Skandinavia.

Olav Tryggvason slo dei første norske myntane.

Papirpengar dukka opp i Europa på 1600-talet. Då hadde kinesarane drive på med papirpengar i minst tusen år.

Med papirpengane kom kravet om at det skulle finnast edelmetall i sentralbanken som skulle motsvare den pengemengda som sirkulerte ute i samfunnet. Pengesetlane skulle kunne bytast mot gull. Det var difor den nye staten Noreg påla folket å samle inn edelmetall som banken skulle kvile på, den såkalla sølvskatten.

No, med lett utveg til å trykkje pengar, var det freistande for kongar og regjeringar å løyse pengeproblema ved å la setelpressa gå. Det var risikabelt, som tidlegare falskmynting var det. Det vart for mange pengar. Dei fall i verdi, og inflasjonen var eit faktum.

Krigar skaper pengetrykking og inflasjon. Under første verdskrigen kopla mange land pengane sine frå gullverdien for å kunne trykkje meir pengar. Det skapte inflasjon. Inflasjon flyttar verdiar mellom menneske. Lån blir billegare, og pengar i banken blir mindre verde. Ikkje alle blir glade.

I 1924 var Winston Churchill engelsk finansminister. Han bestemte at pundet skulle opp i verdi og atter knytast til gullet. Prisane fall, og gamle lån i billege pengar måtte betalast tilbake med dyre pengar. Det sveid. Kostnader og prisar vart pressa nedover. Den økonomiske aktiviteten gjekk ned. Dei harde trettiåra var på veg. Winston Churchill meinte sjølv at han var ein elendig finansminister.

Noreg gjekk same vegen. I 1928 vart krona atter knytt til gullet og fekk høgare verdi. Det utløyste eit konkursras i norske bygder. Bønder med lån greidde ikkje å betale låna tilbake med dei dyre kronene når mjølkeprisen og kjøtprisen fall på same tid. Trettiåra kom, også på bygdene.

I Tyskland kom inflasjonen heilt ut av kontroll. Prisane steig dagleg, og snart måtte ein ha ein sekk med pengar for å kjøpe eit brød. Mange miste alt dei eigde. Inflasjonen var med og rydda vegen for Hitler. Denne inflasjonen forklarer kvifor tyskarane er så strie når dei krev økonomisk orden hos land som bed om hjelp frå EU.

I 1944 møttest 44 land i Bretton Woods i USA for å ordne internasjonal økonomi når krigen var over. Løysinga vart at ulike valutaer skulle knytast opp mot den amerikanske dollaren, som vart det dominerande internasjonale betalingsmiddelet. Tida for det engelske pundet i denne rolla var over. Og dollaren skulle vere knytt til gull.

I 1971 løyste president Nixon dollaren frå gullet. Ankeret vart drege opp, og valutakursane kom i drift, som dei framleis er.

Pengeverdien, valutakursen, er ein tung politisk aktør som kan felle regjeringar og rasere samfunn. Om pengane er metall, papir eller berre datasignal, som mykje pengar er i dag, gjer liten skilnad.

Vidar Sandbecks pengegalopp var privat og alvorleg nok for mannen som sat med teljinga.

Den internasjonale pengegaloppen er ei samfunnsformande urkraft.

Andreas Skartveit