I det siste store danske fleirbindsverket om dansk historie skriv ein historikar om maten i dansk historie. Vår tid er nok den første som har greidd å halde hungeren ute av landet, skriv han. No har vi mat nok. Det er eit ungt historisk faktum.

Tilgangen på mat skaper historie. Kornmangel har utløyst opprør. Og matproduksjonen har forma samfunna våre. Kysten vart folkesett fordi det fanst fisk der. Innlandsbygdene vart til der det var dyrkbar jord. Maten og utvegen til mat kom først, og samfunna kom etterpå.

I En glad gut lèt Bjørnson bestefaren halde ei førelesing for Marit, som er så opptatt av sin unge kjærleik. Det er ei bestefarsplikt å snakka villfarne barneborn til rette:

«Jeg er gammel, jeg vet meget, jeg har sett mange ting; kjærlighet, ser du, det kan være vel nok, sånn til å snakke om, ja, men det duger ikke; det er godt nok for prestefolket og de deler, bøndene må ta det på en annen måte. Først maten, ser du, så Gudsord, og så litt skrivning og regning, og så litt kjærlighet hvis det så kan lage seg, men det nytter bitterdød ikke å begynne med kjærligheten og ende opp med maten.»

Det er nok beisk røynsle som ligg til grunn for bestefars moralpreike, som er bortkasta. Marit held på kjærleiken, og bestefar må la irritasjonen over barnebarnet gå utover alle rundt han, husmenn, tenestefolk, hundar og høns.

Å auke matproduksjonen var eit prioritert politisk mål. Meir mat vart sett på som ei hovudkjelde til auka velstand i riket, skriv Anne Eriksen i boka Livets læremester.

Det norske Land­hus­holdnings­selskapet, som skulle hjelpe til med dette, vart skipa i 1776, den første av ei rekkje organisasjonar av dette slaget som etter kvart skulle dukke opp.

Noko av det første dette selskapet gjorde, var å premiere flinke bønder. Ein av dei var Peder Brechen, som «har anvendt al muelig Flid paa at forbedre sin Gaard. I Aaret 1772 har han optaget af blot nye Land 20 Tønder Udsæd og forsynet samme med 1200 Alen tillukte Grøfter. Aaret efter har han af vild og unyttig Mark opryddet 150 Mælinger myraktig Jord, hvorudi er opkastet 2000 Alen Grøfter… som har lønnet hans Umage med en god Høst.»

Den andre premierte bonden, Ole Vadda, hadde utført tilsvarande arbeid. Begge fekk eit sølvbeger frå selskapet.

Den danske historikaren Ove Malling gav i 1777 ut ei bok om store og gode handlingar folk i riket hadde utført. Kapittelet om «vindskibelighet» er fylt av grøftegravande bønder, prestar som innfører nye dyrkingsmåtar, og bondekoner som kappast om å veve flest meter vadmål på ein vinter, fortel Anne Eriksen. Premiane kunne vere sølvbeger, pokalar, medaljar eller pengar i nokre tilfelle.

Slitet vart premiert. Nils Justesen på Hitra blir heidra for å ha bygt opp garden Eie gjennom førti år. Der «har han ikke kunnet bruge Plov og Heste, men har maattet omvelte Jorden med Hænder, og til dette og hans andre Arbeider har han ikke havt anden Hielp end sin Kone, to Døttre og undertiden en Dreng eller og en Tiensestepige».

«Langsomt ble landet vårt eget», skriv Nordahl Grieg. Dette å leggje landet under seg, å gjere det til sitt, tok nok tid, nokre hundreår med tungt slit. Skog og utmark vart til matberande innmark. Det vart meir mat.

Landhusholdningsselskapet vart starten på ei utvikling som omforma norsk jordbruk og matberging gjennom eit hundreår. Denne utviklinga skaut fart då billeg importert korn overtok for norsk korndyrking og gjorde Noreg til det husdyrlandet det i dag er.

Nye organisasjonar myldra fram i kjølvatnet av den første, pioneren. Og jordbruket fekk eigen høgskole.

Men hungeren vart ikkje borte i Noreg. Som ein trufast følgjesvein til krigane melde han seg og kravde sine offer. Maten må ha fred.

Og internasjonalt er hungeren framleis ein mektig aktør.

Andreas Skartveit